ભંગિયોં કા કામ સાક્ષાત નરકવાસ હોતા હૈ. ઉનકી બીસોં દિક્કતેં હૈં. લેકિન ઉનકા સબસે બડા દુખ હૈ સ્વાભિમાનકી હાનિ. પાખાના ઉઠાના એક હીન, શર્મનાક કામ માના જાતા હૈ. ઇસલિએ હીન ભંગી જાતિકે લિએ હી વહ સુરક્ષિત રખા ગયા હૈ. ઇસમેં જો સ્વાભિમાન-હાનિ હૈ વહ ન ઉનકો શોભા દેતી, ન હમકો.

ભંગી કી માનવતા હનિત હોતે હી મેરી ઔર આપકી માનવતા ભી હનિત હોતી હૈ. એક ભી પારસી રાસ્તોં પર ભીખ માંગતા ફિરે, તો ઉસસે સારી પારસી જમાત કો શરમ લગતી હૈ. વૈસે વહ મેહતર અપની સ્વાભિમાન-હાનિ બરદાસ્ત કરકે અગર સફાઈકામ કરે, તો ઉસમેં ન કેવલ ઉસકી બલ્કિ હમારી ભી શર્મ હૈ.

ભંગી-કામકી આજ કી પ્રથા કે પીછે હમ સવર્ણોંકા આલસ, દંભ ઔર પાખંડ છિપા હૈ. ઇનકો મિટાને કે લિએ હમેં ચાહિએ કિ હમ પ્રતિદિન કમસે કમ પંદ્રહ મિનટ કુછ ન કુછ સફાઈ કા સમાજ-નિન્દિત કામ અપના ધાર્મિક કર્તવ્ય સમઝકર કરેં.

અપ્પા પટવર્ધન
[‘સફાઈ-દર્શન’ માસિક : 1961]

**

મને ઘૂઘવતા જળે ખડકનું, પ્રભુ ! મૌન દો.

સુરેશ દલાલ