ગમકે શરીક ભાઈયોં ઔર બહનોં,
             યે તેરહ દિન હમ સબ પર જૈસે બીતે હૈં, આપકો ભી વૈસે હી માલૂમ હૈં જૈસે કિ મુઝે માલૂમ હૈ. જિસને દિલ્લીકી ઉસ ભીડકો દેખા હૈ જો પંડિતજીકે બદનકો ચિતા પર લે જાનેકે વક્ત જમા હુઈ થી, જિસને ઉસ રેલ પર, જિસમેં ઉનકે ફૂલ આએ, આદમિયોંકે દરિયાઓંકો – જમુનાઓં ઔર ગંગાઓંકો – બહતે દેખા, ઘંટો તક જિસને બૂઢોંકી દાઢિયોંકો આંસુઓંસે ગીલા દેખા, જિસને છોટે છોટે બચ્ચોંકો બિલખતે હુએ ઔર સિસકતે હુએ દેખા, વહ જાનતા હૈ કિ ઇસ દેશ પર ક્યા ગુજરી હૈ. કિસીને સચ કહા હૈ – આશિક કા જનાજા થા, બડી શાનસે નિકલા. ઇસલિએ કિ શાયદ કમ લોગ ઇસ દેશ પર, દેશ કે ગરીબોં પર, ઇસ દેશકી વિપદાઓં પર, ઇસ દેશકી અચ્છાઇયોં પર ઐસે આશિક હોંગે જૈસે કિ હમારા ગુજરને વાલા સરદાર થા.
               પચાસ સાલ ઉસ ઇશ્કને બરાબર કામ કિયા. વો ઇશ્ક ખાલી આંસૂ બહાને વાલા ઇશ્ક નહીં થા. વો ઇશ્ક ખાલી મીઠે બોલ બોલને વાલા ઇશ્ક નહીં થા. વો કામ કરને વાલા ઇશ્ક થા. વો સુલગતા રહા, બિલખતા રહા, અપની જાનકો ખપાતા રહા, ઔર પચાસ સાલ તક બરાબર હમારી સેવામેં અપને એક એક મિનટકો ગુજારા ઔર જિંદગીકે આખિરી મિનટ તક વો હમારી સેવામેં લગા રહા. યહ સારા જમાના ઉસને ઈસ ઇશ્કમેં ગુજાર દિયા ઔર હમકો નયી નયી ચીજેં દીં, હમકો નયે નયે સુઝાવ દિએ, ઉન પર ચલાકર હમકો દિખલાયા, હમારી ગલતિયોં પર રોયા, હમારી અચ્છાઇયોં પર ખુશ હુઆ – લેકિન અપને કામમે લગા રહા.
               જિસ તરહ ઉસને અપની જિંદગીકો નિભાયા થા, ઉસમેં એક શાને- મહબૂબિયત થી, ઉસમેં એક પ્રેમ જગાને વાલી જ્યોત થી જિસસે આદમીકે દિલકો લગાવ હોતા થા, જિસ પર આદમી ફિદા હોતા થા. ઉસકી હર બાતમેં દિલકશી થી, ઉસકી હર અદામેં દિલનવાજી થી, ઔર ઈસ તરહ વો હમારા મહબૂબ થા. હમારા મહબૂબ હમસે છિન ગયા હૈ – ઐસા મહબૂબ જો હમેં ઝિડકતા ભી થા, ઔર ઉસકી ઝિડકમેં વહી મજા આતા થા જો મહબૂબકી ઝિડકમેં આ સકતા હૈ. યહ હમસે મહોબત કરને વાલા, ઔર હમારી મહોબત લેને વાલા, ગયા. લેકિન વો અપના હક અદા કર ગયા. થક ગયા થા, આરામકો ચલ દિયા. ઉસ થકે હુએ આદમીકે કામકો હમેં આગે બઢાના હૈ.
               સબ મજમુનોંમેં જહાંસે ઉસકી લાશ ગુજરી, સુનકર મેરા દિલ દહલતા થા : જવાહરલાલ નેહરુ જિન્દાબાદ, જવાહરલાલ નેહરુ જિન્દા રહે ! કૈસે જિન્દા રહેં જવાહરલાલ ? બદન વાલે જવાહરલાલ અબ નહીં આયેંગે. લેકિન એક માયનેમેં વો જિન્દા રહ સકતે હૈં. અગર જવાહરલાલસે કોઈ પૂછ સકતા હૈ આજ કિ, આપ ભાખડા-નંગલમેં જિન્દા રહના ચાહતે હૈં, યા કિસી ઇસ્પાતકે કારખાનેકી શકલમેં જિન્દા રહના ચાહતે હૈં ? તો કહ દેંગે કિ, મૈં અપને ભાઇયોંકે, બહનોંકે દિલોંમેં જિન્દા રહના ચાહતા હૂં. જબ જબ બચ્ચેં પુકારતે હૈં કિ “ચાચા નેહરુ જિન્દાબાદ !” તો મેરા જી કહતા હૈ કિ બસ, ઉનકા કહના પૂરા હો. ઇસલિએ કિ ઉનકે દિલોંમેં ઉન્હેં સબસે જ્યાદા જિન્દા રહના ચાહિએ. હમ તો થોડે થોડે દિનકે હૈં, ઔર નિકલ જાયેંગે, ચલે જાયેંગે. લેકિન અગર બચ્ચોંકે દિલમેં યહ બાત જમ જાએ કિ જવાહરલાલકો જિન્દા રખના હૈ, તો હમ જિન્દા રખ સકતે હૈં, ઔર વે હમારે કામોંમેં જિન્દા રહ સકતે હૈં, હમારે વિચારોંમેં જિન્દા રહ સકતે હૈં.
               ઈસ તરહસે હમે જવાહરલાલકો અમર બનાના ચાહિએ. ઉનકો અમર બનાનેકે લિએ હમકો અપને અંદર કુછ બાતેં જવાહરલાલકી સી પૈદા કરની ચાહિએ. જવાહરલાલ જૈસે આદમી બનનેસે જવાહરલાલ જિન્દા રહેંગે. અગર હમારે દિલમેં હિમ્મત નહીં હૈ, તો હમ જવાહરલાલકો જિન્દા નહીં રખ સકેંગે. અગર હમારે દિલમેં રવાદારી નહીં હૈ, તો હમ જવાહરલાલકો જિન્દા નહીં રખ સકેંગે. અગર હમારે દિલમેં મહોબ્બત નહીં હૈ, તો હમ જવાહરલાલકો જિંદા નહીં રખ સકેંગે. અગર હમારે દિલમેં રહમ નહીં હૈ અપને ગરીબ ભાઈયોંકે સાથ, પિછડે હુઓંકે સાથ પૂરા તાલ્લુક નહીં હૈ, તો હમ જવાહરલાલકો જિન્દા નહીં રખ સકેંગે. અગર હમ નયે તરીકોંકો નહીં સમઝતે હૈં, અગર હમ સાઇન્સ (વિજ્ઞાન) સે ભાગતે હૈં, હમ સોચનેસે ડરતે હૈં, તો ભી હમ જવાહરલાલકો જિન્દા નહીં રખ સકેંગે.
               જિસકે દિલમેં ઘટિયાપન હૈ, કમીનાપન હૈ, છોટી નજર હૈ, વો જવાહરલાલકો નહીં જિન્દા રખ સકતા. જવાહરલાલને કભી કોઈ ઘટિયા કામ નહીં કિયા, કભી ઘટિયા ચીજકો પસંદ નહીં કિયા, કભી કોઈ ઘટિયા બાત કહી નહીં. હમ ઘટિયા બાત કહતે હૈં, હમારે દિલ જલિલ હૈં, હમ નફરત કરતે હૈં, હમ બરાબર લડતે હૈં. હમ તાકતકે લિએ ભૂખે ગિધ્ધોંકી તરહ ગિરતે હૈં, જૈસા કિ મુર્દાર પર ગિરતા હૈ. યે બાતેં હમેં દિલમેં સે નિકાલની હોગી અગર જવાહરલાલકો જિન્દા રખના હૈ તો. ફિર હમારા દેશ સચોંકા, નેકોંકા દેશ બન જાયેગા ઔર વહી જવાહરલાલકો અમર કરેગા.

ઝાકિર હુસેન
[જવાહરલાલ નેહરુનાં અસ્થિ ત્રિવેણી સંગમમાં પધરાવ્યા પછી અલ્લાહાબાદની સભામાં આપેલા ભાષણમાં : 8 જૂન, 1964]

**

               માતાપિતા પાસેથી આપણે પ્રેમ અને ઉલ્લાસ પામીએ છીએ, એક પછી એક પગલું માંડતાં શીખીએ છીએ. પણ પુસ્તકો ખોલીએ ત્યારે ખબર પડે છે કે આપણને પાંખો ફૂટી છે.

હેલન હેઇઝ