લીલાપુરથી પાછાં આવ્યા પછી રાણાની ઉદારતાને લીધે બુદ્ધિધને સારું અને વિશાળ ઘર બંધાવ્યું હતું. દરવાજા અંદર મ્હોટી ખડકી હતી અને ખડકી પાછળ મ્હોટો ચોક હતો. ચોકની બે પાસ મ્હોટા ખંડ હતા તેમાં ખંડના ભાગ કરી રસોડું, પાણીયારું, જમવાનો ખંડ વગેરે કરાવ્યું હતું. બીજી પાસના ખંડમાં જુવાન સ્ત્રીવર્ગની કચેરી ભરાતી. ચોક પાછળ પરસાળ, ઓરડો, ગજાર વગેરે હતું. પરસાળમાં સૌભાગ્યદેવી બેઠક રાખતી. ચોક અને ખડકી વચ્ચે પાટીયાં ભરી દીધાં હતાં. ખડકીમાં ઈંગ્રેજોની “વેટિંગ રૂમ” જેવી ગોઠવણ હતી અને બ્હારના ઓટલા ઉપર અમાત્યના સીપાઈયો તથા ચાકરો બેસતા અને રાત્રે ખડકીમાં સુતા. સ્ત્રીવર્ગના ખંડમાંથી જોડની ગલીમાં બારી પડતી. એ ખંડ ઉપરની મેડીમાં પ્રમાદધનનું શયનગૃહ હતું. ખડકીની મેડી વિશાળ હતી. તેમાં બુદ્ધિધને પોતાનું દીવાનખાનું રાખ્યું હતું. પ્રમાદધનના શયનગૃહ ભણીથી દીવાનખાનાનો થોડોક ભાગ નીરાળો રાખ્યો હતો અને તેમાં મિત્ર મંડળ સાથે એ બેસતો. બીજી પાસના ખંડ ઉપર બુદ્ધિધનનું શયનગૃહ હતું. તેમાંથી પણ દીવાનખાનામાં બારી પડતી હતી.

ચારેપાસની મેડીઓ ઉપર બીજો માળ હતો અને ચોક ઉપર રવેશોવાળી ફરતી અગાશી હતી તેમાં ચારે પાસની બધી મેડીઓમાંથી જુદી જુદી બારીયો પડતી હતી. નવીનચંદ્રને પ્રમાદધનવાળા દીવાનખાનામાં સુવાનું રાખ્યું હતું. એની પથારી કરાવી પ્રમાદધન અમાત્યના દીવાનખાનામાં બા૨ણું અડકાવી ગયો. નવીનચંદ્ર દીવો હોલવી સુવાની તૈયારી કરે છે એટલામાં બે પાસથી સ્વર સંભળાયા. એકપાસ દીવાનખાનામાં અમાત્ય, નરભેરામ અને પ્રમાદધન વાતો કરતા હતા. બીજી પાસ, પ્રમાદધનનું શયનગૃહ હતું અને પ્રમાદધન પિતા પાસે બેઠો હતો એટલીવાર નણંદ ભોજાઇ પાસે બેઠી બેઠી ગપાટા મારતી હતી. મુંબાઈથી મંગાવેલાં પુસ્તકો એક બે દિવસ થયાં આવ્યાં હતાં અને તે વાંચ્યાથી એકલપેટો આનંદ ભોગવતાં સંતોષ ન વળતાં નણંદ પાસે ભાભી વાંચી બતાવતી હતી અને ઈંગ્રેજી તથા સંસ્કૃત પુસ્તકોના ૨મણીય ભાગોનું ભાષાંતર કરતી હતી તે અલકકિશોરી એકાગ્ર ચિત્તે સાંભળતી લીન અને દીન બનતી હતી.

“અલક બ્હેન, સાંભળો. આ એક રસિક વાત છે. એક બાયડીને મુકીને એનો ધણી જતો રહ્યો તે ઉપરથી એ બીચારી એકાંતમાં મનમાં ને મનમાં રુવે છે ને કહે છે તે બોલ રોજ આવે એવા છે. સાંભળો.”

“બધાંને તો દુ:ખ ખમતાં ખમતાં નીરાંતની ઘડી આખરે મળે છે, કારણ કોઈક વખત પણ ખોળ્યું હાથ આવે છે અને ખરેખરાં તોફાન મચી રહે છે તે પણ કાંઈ જન્મારો ર્‌હેતાં નથી. ગમે તેવું પાપ કર્યું હોય તેવાંને પણ ઈશ્વર ગઈ ગુજરી વિસરાવે છે–”

“એનો અર્થ શો?”

“એટલે એમ કે આપણે ગમે તેવું પાપ કર્યું હોય ને તેથી જીવ તો બળ્યાં કરે, પણ એયે રોજ નથી ર્‌હેતું. આખરે ભુલી જવાય અને ભુલી ગયાં તે તો ઈશ્વરે જ પશ્ચાત્તાપ બંધ કર્યા જેવું કની?”

“હાસ્તો.”

“ત્યારે ક્હે છે કે પાપી માણસોને એ આવું થાય છે તો આ મ્હારે જે દુઃખ ભોગવવું પડે છે તેનો છેડો ઈશ્વર ક્યારે આણશે? હું તો નિર્દોષ છું તો મ્હારી શિક્ષા કદીયે ક્‌હાડી નાંખશે કે નહીં? મ્હારે તો કાંઈ વધારે નથી જોઈતું. માત્ર એટલું માગું છું કે અનિષ્ટમાં અનિષ્ટ મ્હારું થવાનું હોય તે મને માલુમ પડે – કે, બ્હેન, પછી આટલેથી તો હદ. પછી તો કાળજું ફાટી જાય એટલું જ બાકી ર્‌હે તે ઈશ્વર આપે.”

“એ શું કહ્યું?”

“એટલે એવું ક્‌હે છે કે હવે મ્હારો ને એનો એટલે મ્હારા વરનો મેળાપ ન થવાનો હોય તો તે પણ કશુંએ મને માલુમ પડે એટલે બસ. આ ફરી મળવાની આશા ર્‌હે છે તે છોડાતી નથી ને આશા પ્રમાણે થવાનું નથી એટલે મન ચણચણ્યાં કરે છે. તેને ઠેકાણે એક વખત સાથે લાગી જ આશા જતી રહે તો નિરાંત કે કાળજું ફાટી જાય એટલે થયું!” કુમુદસુંદરીને કાંઈક વિચાર થયા ને મનમાં નિ:શ્વાસ મુક્યો. અલકકિશોરી બોલી–

“ઠીક આવું આવું સમજીયે છીએ તે કેવું લાગે છે? પણ તમે કાલે ગાતાતાં તે આનાથી સારું હતું: અર્થ તો હું સમજું છું. તમે કહ્યોતો. પણ જરા ગાઓ.” ભાભી એ ગાવા માંડ્યું.

“रुरुदिया वदनाम्बुरुहश्रिय:
“सुतनु सत्यमलंकरणाय ते।
“तदपि संप्रति संनिहित्ते मधा-
“वधिगमे धिमंगलमश्रुणः॥

“કહેવાત જ જો હત કહ્યું, ભલે સાંભળે સખી ઉભી પાસે;

“કહ્યું ત્હોય કાનમાં આવી લલિત તુજ મુખસ્પર્શની આશેઃ

“થયું શુણવું અશક્ય જ એવું–પ્રિય એ કાજ આંખ શીદ તલ્પે?

“મુજ મુખ એ ‌ક્‌હાવે આમ, વળી આતુર, જોડી પદ, જલ્પે.”

“આ છેલું તે કાલે મ્હેં ન્હોય મેઘદૂતની વાત કરી હતી તેમાંથી મ્હેં આજ ભાષાંતર કરી ક્‌હાડ્યું.” એમ કહી તેનો અર્થ સમજાવ્યો.

“ઓત્ તમારું ભલું થાય. તમે તો રંગીલાં દેખાઓ છો.” એમ કહી અલકકિશોરી કુમુદસુંદરીને બાઝી પડી અને તેને જો૨થી ડાબી.

ભાભીના મ્હોં સામું જોઈ – ગાલ ભણી ઓઠ ધરી – બોલીઃ “કરું અટકચાળું – તમે ગાયું એવું જ? જો તમે ભાયડો હતકની તો નક્કી તમને જ પરણત ને એક દિવસે પીયર ર્‌હેત નહીં.”

“ભાભી, આવું આવું વાંચો ને સમજો તે પછી રંગીલાં કેમ ન હો? અમારા જેવું મ્હોંયે બોલો તો નહીં, પણ સમજો વધારે. બા, શાણી બગલી જેવાં છો. વારું, તમે ગાજો ને અમે સાંભળીશું.”

નવીનચંદ્રને પ્રમાદધનના દીવાનખાનામાં સુવાનું રાખ્યું હતું અને દીવો ઘેર કરી સુતો. પણ એક પાસના દીવાનખાનામાં બુદ્ધિધન અને નરભેરામની વાતો ઉઘાડા અંતઃકરણથી ચાલતી હતી, અને બીજીપાસની મેડીમાં નાણંદ ભોજાઈ ધીમે ધીમે પણ તેમની જોડની મેડીમાં સંભળાય એમ વાતો કરતાં હતાં અને બેમાંથી એકે પાસનાં માણસોને નવીનચંદ્ર ધ્યાનમાં ન રહ્યાથી એ ધ્યાન રાખીને સાંભળે તોપણ ન સંભળાય એટલે ધીમે બોલવું એવું કોઈને સુઝ્યું ન હતું. બારણામાંથી કાંઈ નજરે પડે એમ ન હતું પણ કાનનો પુરો ઉપયોગ થાય એવું હતું. અને નરભેરામ શિવાય સર્વના સ્વર નવીનચંદ્રના કાનને પરિચિત હતા. એ પાસના આકર્ષણથી તેના કાન ઘડી ઘડી ચમકતા હતા. વિચારોમાંથી ઉઠી ઘડીકમાં આ બારી આગળ જાય અને ઘડીકમાં આ બારી આગળ જાય અને બારણાં સરસા કાન માંડે. સાંભળેલી વાતો કોઈને કહી દેવાનો અથવા તેનો ખોટો ઉપયોગ કરવાનો હેતુ ન હતો પરંતુ માત્ર કુતૂહળને લીધે આ છાની વાતો સાંભળવી એ ક્રિયા એને નિર્દોષ લાગી.

નણંદભોજાઈની વાતો સાંભળી તે ખુશ થતો હતો અને વિનોદ પામતો હતો. અમાત્યની વાતો સાંભળી તે અદ્ભુત આશ્ચર્યમાં પડતો અને ચમકતો હતો. કુમુદસુંદરીની કવિતાથી – રાગથી – અને તેના બોલેબોલમાં સ્ફુરી આવતી મનોવૃત્તિથી – અને બીજા પણ કાંઈક અકથ હેતુથી નવીનચંદ્રનું અંત:કરણ દ્રવતું હતું અને જે દીવો તથા દીવાવડે એની મુખાકૃતિની કલ્પના કરનાર હત તો તેને તર્ક કરવાનો હેતુ મળે એવું તેનું મુખ થતું હતું. પરંતુ એ સ્થિતિ થોડીક જ વાર ટકતી અને કા૨ભારની ખટપટ જાણવાની વૃત્તિ તેને બીજી પાસ દોરતી હતી.

સુખી અને નિશ્ચિત દેખાતા બુદ્ધિધનને આટલી ચિંતાનાં ઉંડાં પાણીમાં ગળા સુધી ડુબેલો જોઈ તેને નવાઈ લાગી તેના કરતાં વાંચેલું વધારે સાંભરી આવ્યું. નરભેરામના કહેલા સમાચાર અને બાપદીકરાની વાતો સાંભળતાં જ – તેણે શબ્દપ્રમાણથી જ જાણ્યું હતું કે રાજાઓના મુગટ ચિંતાની ગાદીથી ભરેલા હોય છે, કારભારીનાં દુઃખ કારભારી જ જાણે, સોનામાં કલિયુગ છે, ઈત્યાદિ એને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ થયું. બુદ્ધિધનને અમાત્યપદવીમાં સંતોષ ન મળતાં કારભાર શોધવો પડે છે, લોભવિના તેનું બીજું કારણ નથી દેખાતું, કારભારને સારુ આટલા શત્રુ, આટલી યુક્તિયો અને આટલી ચિંતા કરવી પડે છે, આવાં માણસોમાં ભળવું પડે છે એવા એવા વિચારમાં નવીનચંદ્ર ડુબી ગયો અને,

अतिलोभाभिभूतस्य चक्रं भ्रमति मस्तके।

એનું હાર્દ બુદ્ધિધન એકલો પડ્યા પછી બોલતો હતો તે ઉપરથી, પ્રત્યક્ષ સમજાયું. રાજબાની વાત સમજાઈ નહીં. સૌભાગ્યદેવીનું બોલવું સાંભળી નવાઈ લાગી, વિષયવાસના આટલી વય સુધી જતી નથી અને આવી અવસ્થામાં પણ રહે છે એવો વિચાર સુઝ્યો, અને મ્હોટાઈ અને વ્યવહારની જંજાળમાં પલોટાતો પુરુષ ઘર સંસારનાં સુખ ભોગવી શકતો નથી તથા પઈસાને પરણતો પુરુષ ઘરની સ્ત્રીનો ત્યાગ કરે છે એવા એવા તર્ક મનમાં ઉભરાવા લાગ્યા.

“અરરર! આ કારભાર! આ ખુન શાં? આ ખટપટ? આ “સઉ શાને માટે? આ ભાર માણસનું મગજ કેમ ખમતું હશે? આ તો “બ્હાર-વ્હાઈટવૉશ” અને અંદર કચરો! ઈશ્વર સર્વ રચનાઓ એવી જ કરે છે. સુંદર શરીરમાં માંસ જેવું જ ભરે છે. ઉદયકાળની સૃષ્ટિ અંધારી રાત્રિમાં ડુબેલી પૃથ્વીમાંથી જ સ્ફુરે છે. મ્હોટાઈનો પાછલો ઈતિહાસ જ ન પુછવો – કંઈ કંઈ ભોપાળાં નીકળે. ભણેલાઓને અસંતોષ ર્‌હે છે કે આટલી આટલી મહેનત કરતાં કાંઈ પ્રમાણમાં દ્રવ્ય મળતું નથી અને કારભારીયો અને બીજાઓ અમસ્તા દ્રવ્યમાં લોટે છે. પણ એ વિચાર ખોટો છે. આ ચિંતા, આ ખટપટ, આવા નીચ રસ્તા, આવાં અઘોર કર્મ અને આ જ ‘વ્હાઈટવોશ’ એ બધાની કીમ્મતમાં આટલી નામની – ન ખવાય ન પીવાય એવી મ્હોટાઈ — આવું દ્રવ્ય મળે છે તો મળો! કારભારીયો, તમારું સુખ તમને જ હજો!”

“પણ વિદ્વાન કારભારીયોને આવું નહીં હોય.”

“અરે જવા દેને! જાત એક – ભાત જુદી, તેને તેના જેવું. સુધરેલા કારભારીનાં સુધરેલાં દુ:ખ!”

“અને આ સૌભાગ્યદેવી જેવી ફરીઆદ તો બધી કારભારણોની. મજુ૨ બીચારા કારભારીયો! – અને મુંબાઈના શેઠીયાઓ – એ પણ એવા ને એવા જ!”

“કારભારીયો! તમે રાજય ચલાવો છો તેમાં શાં શાં પરાક્રમો કરો છો? મૂર્ખ વર્ગને નચાવવાની કળા વાપરો છો અને લુચ્ચાઓમાં લુચ્ચા થઈ ફાવતાં શીખો છો. તમે બુદ્ધિવાળા અથવા સારા અંતઃક૨ણવાળા નથી જ એવું ક્‌હેનારાઓ બેવકુફ છે. પણ તમારા સંસારનાં હવાપાણી મલિન છે અને તેનો મેલ તમારાં અંતઃકરણને અને બુદ્ધિને કેમ નહીં લાગતો હોય? ઈશ્વર જાણે. એ મેલનો પટ ભણેલાઓને કેટલો ચ્હોટતો હશે? ઈશ્વર જાણે. હું એવા અનુભવમાં બાળક છું – અને આજ જોયેલું તે પણ અનુભવમાળાનો પ્રથમ પાઠ છે. ઈશ્વર જાણે, પાછળથી શાં નાટક જોવાના હશે?”

“પણ કુમુદસુંદરી! ગમે તે હો પણ આ તો ખરું કે ત્હારું દર્શન આ દેશમાં ન જોઈએ! કમળ! તું તો સરોવરમાં જ જોઈએ. વિદ્યાચતુરની બાળકી – તું કોણ? એ માણસો કોણ? કારભારે ચ્હેડલાં આ ક્ષુદ્ર માનવો ત્હારી આગળ શું – મ્હોટાં થઈ ગયાં?

“गिरिशिखरगतापि काकपङ्क्ति:
“र्न हि तुलनामुपयाति राजहंसैः॥

“રાજહંસિની! તું બાળક છે – સ્ત્રી જાત છે – પણ”

“गुणाः पूजास्थानं गणिषु न च लिङ्ग न च वयः॥”

“રાજહંસિની! ત્હારા દિવસ અહીં કેમ જાય છે? વિશુદ્ધ પવિત્ર સુંદરી! મલિન પવિત્ર દેશમાં તું! અરેરે! દિવ્ય ઉત્કર્ષભરી રાજહંસિની!

“માનસ-સરમાં ઉછરેલી તું દિવસ કેમ અહીં ક્‌હાડે? (ધ્રુવ)
“સારસ શુદ્ધ તરે વિકસેલાં, અલિકુલ ગુંજાવા માંડે; માનસ ૦૧.
“માંડી ગુંજા એ સરી જાતાં સુરભિ પરાગની માંહે,
“સુરભિ પરાગ કરે સુરભિ ખરી, પ્રસરે સલિલપ્રવાહે! માનસ ૦૨.
“એ માનસસરમાં ઉછરેલી! પડી અહીં તું આજ!
“મલિન દેડકાં ભર્યા જ ખાડામાં પડી હંસિની: હાય!
“માનસરારમાં ઉછરેલી! તુજ દિવસ કેમ અહીં જાય?”

“અરેરે! સ્વાર્થમાં પરમાર્થ ડુબ્યો. ન્હોતી ખબર કે આમ થશે સરસ્વતીચંદ્ર! બહુ ખોટું કર્યું! ધૂળ્ પડી ત્હારી સરસ્વતીપર!”

ઉછળતા અંત:કરણે મગજને વીજળીના સંચાનો સ્પર્શ કરાવ્યો હોય તેમ આવેશવાળું મગજ થઈ ગયું અને એ આવેશમાં ને આવેશમાં ૨ઝળતો રખડતો પરદેશી વટેમાર્ગુ, નવીનચંદ્ર સુવર્ણપુરમાં – સુવર્ણપુરના અમાત્યના દીવાનખાનામાં, અંધારામાં મ્હોટી પથારીમાં, -ત્હાડે થરથરતો, ગોદડું હોડી ટુંટીયાંવાળી નિદ્રાવશ થઈ ગયો. અમાત્યના ઘરમાં સર્વ સુઈ ગયાં અને સુવર્ણપુર શાંત થઈ ગયું હોય એમ એ ઘરમાં લાગવા માંડ્યું. કુમુદસુંદરીનું શરીર શરીરના પતિ સાથે સુતું અને શરીર જોડે ઘસડાતું મન ક્લિષ્ટ નિદ્રા પામ્યું. અલકકિશોરી પરસાળની મેડીનાં બારી બારણાં વાસી પથારીમાં ચત્તીપાટ પડી, પગથી માથા સુધી હોડી, ઘોરણ બોલાવવા લાગી અને સ્વપ્નમાં “તું આજ કેમ ત્યાં સુતી હતી” એમ બ્હીતો બ્હીતો પતિ પુછતો હતો તેને કાંઈ ચિંતાવગર ક્‌હેતી હતી કે “વારું – વળી ત્યાં જ સુતાં હતાં; ત્યાં ને અહીંયાં! જ્યાં સુતાં ત્યાં ખરાં, એમાં તમારે શું?” કરી જવાબ દેતી હતી અને એ સ્વપ્ન પુરું થતાં પહેલાં બીજું સ્વપ્ન જોતી હતી. તેમાં કૃષ્ણકલિકા સાથે મેઘદૂતમાંથી સાંભળેલાં અટકચાળાં કરતી હતી અને એ સામાં અટકચાળાં કરે એટલે કોપાયમાન થઈ ધમકાવતી હતી.

અમાત્યના ઘરમાં કલાકેક સુધી આ શાંતિ ટકી. એના ઘરમાંથી જોડે ગલીમાં બારી પડતી હતી ત્યાં આગળ રાતના આઠ નવ વાગ્યાથી બેચાર માણસો ફર્યાં કરતાં હતાં. તેમાં સઉથી અગ્રેસ૨ જમાલખાન હતો. અલકકિશોરીને કૃષ્ણકલિકાએ બ્હીતે બ્હીતે શીખામણ દીધી હતી પણ તે શીખામણનો એ અમાત્યકુમારીએ અભિમાનમાં તિરસ્કાર કર્યો હતો. ન્હાની બાબતમાંથી મ્હોટાં પરિણામ થાય છે તેની એ બાળકીને ખબર ન હતી. ખલકનંદાને તથા રુપાળીને તેમના યારોની સાથે ચાલતાં જોઈ એણે મ્હોં મરડ્યું હતું અને શા વાસ્તે મરડ્યું હતું તેનો ખુલાસો પણ બેચાર બઈરાં વચ્ચે આપી ચુકી હતી. હાલ એ વાત એ સમુળગી ભુલી ગઈ હતી પણ ખલકનંદા વીસરી ન હતી. એ પણ કારભારીની દીકરી હતી અને સૌભાગ્યદેવીનાથી વયમાં ઝાઝી ન્હાની ન હતી એટલે આ ન્હાની છોકરી તેને ફાટી ગઈ લાગી. બઈરાંએ તેને મ્હોંયે કહ્યું કે માયે દીકરીને શીખવ્યું અને તેથી એણે મ્હોં મરડ્યું. ખલકનંદાને મ્હોયે કોઈ એની વાત કરી શકતું નહીં પણ એક જણીએ કહ્યું કે અલકકિશોરી ત્હારી આવી આવી વાતો કરે છે. અમાત્યને કારભાર મળવાનો છે એવી ફુલાશનાં વચન પણ કિશોરીના મ્હોંમાંથી નીકળી જતાં અને કારભારી તથા અમાત્યનું એકબીજાસાથેનું વેર તેમનાં બઈરાં છોકરાંમાં પણ આવ્યું હતું.

સૌભાગ્યદેવી પવિત્ર હતી તેમ તેનો પટ તેની પુત્રીમાં પણ હતો. પરંતુ ફેર એ હતો કે અલકકિશોરીને પવિત્રતાનું ગુમાન હતું અને કારભારીનાં અપવિત્ર બઈરાં પર દેખીતો તિરસ્કાર આમ ઘણીવાર બતાવતી. વરને કાબુમાં રાખતી તેમ બીજા કોઈ પુરુષને પણ લેખામાં ગણતી ન હતી. રુપાળીએ સુઝાડ્યું અને ખલકનંદાએ કબુલ કર્યું કે આ ગુમાન ઉતરે એવું છે. જમાલને ઉશ્કેર્યો અને મને કોણ પુછનાર છે કરી મીયાંભાઈએ બીડું ઝડપ્યું. એને તો એક પંથ ને દો કાજ થયાં. અલકકિશોરીની ધમક જોઈને અંજાઈ ગયો હતો અને તે ખલકનંદા જેવી પોતાની થાય એમ બહુ ઈચ્છતો. એવામાં આ લાગ મળ્યો. એને સાસરે જતાં પકડવાના મૂર્ખ હેતુથી બુદ્ધિધનના ઘર આગળ બેચાર મિત્ર સાથે રાખી હેરા ફેરા કરતો હતો. સાસરે તો ગઈ નહીં. બાર વાગ્યા, એક વાગ્યો અને મિત્રો પાછા ગયા એટલે પોતે એકલો પડ્યો અને ઘેર જવાનો વિચાર કરે છે એટલામાં સુઝ્યું!

“સાળું હવે ઘેર જઈએ તે તો ખોટું. આટલી બધી તાલમેલ લગાવી તે ધુળ જાય. આજ ફક્કડ બન્યો છું અને એ ગોરી ગોરી ન મળે તો તો થઈ જ રહ્યું. ચલોબે. રોજ ફોજદાર સાથે ચોરમાં ભળીયે છીયે. આજ બંદા જ ચોર.” વિચાર કર્યો કે બુદ્ધિધનના ઘરમાં ચ્હડી ઉતરવું. ઘરની પછીતમાં ગયો, ઉંચું જોયું તો એક ઓરડી ઉપર થઈ છાપરે છાપરે થઈ જવાય એવું લાગ્યું. મીયાંએ મુછ પર હાથ નાંખ્યો અને ચ્હડવા માંડ્યું.

“સાલા સબ દોસ્તો લુંડીયા જેસા – મ્હારી સાથે રહ્યા હત તો એ પણ ચમન કરત.”

“સાલા નસીબ ઉનકા. ગયા એહી અચ્છા હુવા.” રાત અંધારી હતી અને હળવે હળવે ચતુષ્પાદ પશુ બની છાપરેથી વંડે ને વંડેથી છાપરે ચ્હડ્યા અને એક જણના મોભ ઉપર ઉભા રહ્યા.

ઘુવડ બોલ્યું અને સામું મળ્યું. અપશકુન થયાં માની એક નળીયું તેના ઉપર રીસ ચ્હડાવી ફેંક્યું.

“ચલ, ચલ, સાલા, મીયાંભાઈકુ અપશકુન ક્યા?” બુદ્ધિધનનું છાપરું આવ્યું અને તેની પાંખ ઉપર ઉભા. આકાશ સામું જોયું. ચારે પાસ જોયું – કોઈ દેખાય નહીં. આઘે એક છાપરા પર કોઈ દેખાયું.

“સાલા, ચોર હોયગા, પકડ સાલેકુ. સાલે, ક્યા મીલેગા તેરેકુ? બંદાકુ તો અલકકિશોરી મીલેગી. સાલીને ક્યા નામ રખા હે! અલકકિશોરી! દેખો તો સઈ! અલકકિશોરી! અલકકિશોરી!”

“ઓ સબ તો અચ્છા–લેકીન આપન જાવે કીધરસે?” હળવે રહી અગાસીમાં ઉતરવા માંડ્યું. પરસાળપરની મેડીની એક બારી ઉઘાડી રહી ગઈ હતી તેમાં વાંકા વળી દાખલ થઈ ગયા. દાદર પણ ઈશ્વરે ઉઘાડો રાખ્યો હતો. પોતાનું જ ઘર હોય એમ જમાલખાન ઉતર્યો અને અમાત્યપુત્રીના પલંગ આગળ દુષ્ટ હલકો મુસલમાન ઉભો રહ્યો.

એક ચાડાપર દીવેલનો દીવો કોડીયામાં બળતો હતો. નદીકીનારે મસ્ત વાઘેણ પડી રહી હોય તેમ પલંગ ઉપર ‘પરછંડ’ (પ્રચંડ) ઉન્મત્ત-યૌવના ચતીપાટ પડી હતી. તેણે હોડેલું ગોદડું આઘું પડ્યું હતું – જાણે કે ત્હાડ તેના શરીરમાં પેસી શકતી ન હોય! પ્હેરેલું લુગડું સંભાળથી રાખ્યું હતું તોપણ આઘું પાછું થયું હતું અને એ પાર પડેલી તીરની ઉંચી ભેખડો જેવા પ્હોળા પડેલા પગની વચ્ચે પર્વત પરથી ઉતરતી નદીના પાણીના પટ પેઠે પાટલીનો પટ વેરાઈ જઈ પથરાઈ ગયો હતો. પલંગની ભમરીયોમાં થઈને દીવાનું ઝાંખું અજવાળું ઠેઠ છાતી ઉપર અને મ્હોં ઉપર આવતું હતું. દીવાના કંપ સાથે એ તેજ પણ હાલતું હતું અને પરછાયાથી ઢંકાયલી સુંદરતા ઉઘાડી કરી આપી, જોના૨ની કલ્પનાને મોહક સૂચનાઓ અને દૃષ્ટિને ઉલ્લંઘાય નહીં એવી સાનો કરતું હતું. લાંબી પથરાયેલી પાંખો પેઠે બે પાસ હાથ લાંબા નાંખ્યા હતા અને પગની પણ જુદી અવસ્થા ન હતી. મહિષાસુરનો વધ કરવા ઉભેલી ચંડીનું પલંગપાટી ઉપર કોતરેલું સ્વરૂપ હોય તેમ અલકકિશોરી સુતી સુતી પણ ઉગ્ર દેખાતી હતી અને તેને સ્પર્શ કરવા દુષ્ટ અસુરની હીમ્મત સરખી ચાલી નહીં. સ્ત્રીજાતિ! તું રાખે તો ત્હારો પ્રતાપ અમાપ છે. પુરુષનું ગજું નથી કે ત્હારા અબળાપણાનો લાભ થઈ ત્હારી ઈચ્છાવિરુદ્ધ ત્હારી પવિત્રતા ઉપર ધસી શકે. ત્હારો એક પવિત્ર ભ્રૂભંગ પુરુષોની દુષ્ટતાને આઘેથી રોકી રાખવા – પાસે ન આવવા દેવા – બસ છે. એ બળ ત્હારું છે. તેને અજમાવવું એ કેવળ ત્હારી વૃત્તિની વાત છે. અલકકિશોરીની આંખ મીંચેલી હતી પણ તેનાં પોપચાં ઉપર પતિવ્રતાપણાના રત્નભંડારની ચોકી કરવા ભમરરૂપી સાપ ફણા માંડી બેઠો હતો, અને પોતે ઉભો હતો તેથી જરાપણ ખસી પાસે જવા ક્ષુદ્ર તરકડાના પગ ચાલ્યા નહીં અને તેના અંત:કરણે આ પગઉપર હુકમ કરવો મુકી દીધો. પવિત્રતાપર હુમલો થતાં પણ વાર લાગે છે.

મુસલમાને ફક્કડ પોશાક પ્હેર્યો હતો અને ચોરીમાં પણ અડચણ ન પડે એમ તેને રાખ્યો હતો. માથે એક કાળી પણ દેખાવડી દીલ્હીશાહી ટોપી પ્હેરી બુકાની બાંધી દીધી હતી. દાઢીમુછોની ટાપટીપ કરી હતી અને સુગંધી તેલ વાપર્યું હતું. શીયાળાને લીધે બનાતનો રુપાના બટનવાળો કબજો પહેર્યો હતો અને તેને છેલબટાઉના જેવા કાપ મુક્યા હતા. કેડે એક ધોતીયું કસકસી બાંધ્યું હતું અને અંદર ન્હાની સરખી કટાર રાખી હતી. પગે ઇંગ્રેજી દેખાવનાં પણ દેશી બૂટ ચ્હડાવી દીધાં હતાં અને પોતાની ખુબસુરતીઉપર એકદમ અલકકિશોરી મોહી પડે એવી આશા રાખી હતી અને આંખમાં સુરમો, કાનમાં અત્તર અને ખીસાના રુમાલમાં ગુલાબજળ: એ સામગ્રી રાખી હતી. મ્હોં પણ ધોઈ કરી સાફ બનાવ્યું હતું અને આવા ‘જુવાન’ ને જોઈ ‘લુગાઈ’ આશક થશે એમ તેના મનમાં નક્કી હતું. પણ અલકનંદાએ તેને ચેતાવ્યો હતો અને કહ્યું ન માને તો બળાત્કાર કરવા પણ મન તૈયાર હતું. “મરદ આગે રંડીકા જોર ક્યા” એ બુદ્ધિમાં સંશયનો અંશ ન હતો. વળી એક ન્હાનો સરખો કાળો જાડો ડંડુકો મીયાંએ બગલમાં માર્યો હતો. આ વેશે હાથે ‘અદબ’ વાળી પ્હોળે પગે મીયાં ઉંઘતી અલકકિશોરીના પલંગ આગળ ઉભા રહ્યા અને સ્તબ્ધ બની વિષયલાલસા ભરી ભીંની થતી ચળકતી આંખ વડે કંઈક ઢંકાયલાં, કંઈક ઉઘાડાં, ગોરાં અને ઉજ્વળ, નિદ્રાયમાન ચિત્તવેધક ઉચ્ચાવચ અવયવો જોતા જોતા શું કરવું તેના મોહક વિચારમાં પડ્યા. સ્થળ, સમય અને સત્તાનું ભાન: એ ત્રિપુટીના સંભાર (મસાલા)-થી. વિષયાભિલાષ ધમધમાટ થઈ ગયો, તેના તીખટથી લંપટ મગજ પ્રફુલ્લ થતું હોય તેમ સુજવા લાગ્યું, અને તીવ્ર અસહ્ય મદનવેદનાએ આનંદ– અનુભવનો આભાસ ધરવા માંડ્યો. “આહા! ક્યા ખુબસુરતી! એ મુખડા – એ ગુલાબકા જેસા ગાલ……યા અલ્લા! અજબ તેરા ખેલ દેખા નહીં જાતા હેં – ખલકનંદા ઉસકી પાસ બીસાદમે નહીં. આ જા મેરી માશુક” – કરી વિષયકિંકર હાથ લાંબા કરવા ગયો, પલંગ પર ચ્હડવા ઈચ્છા કરી – પણ તાકાત માલમ ન પડી. વધારે વધારે જોઈ રહ્યો, વધારે તર્ક કરવા લાગ્યો, તેમ તેમ ઈચ્છાઓ-વૃત્તિયો–વધારે પ્રબળ થઈ મુખ લાચાર બની ગયું, મસ્તિકમાં–મગજમાં કામાસક્તિ પ્રસરી ગઈ, નયનમાં ઘેનના જેવો આભાસ થયો, પગ ધ્રુજવા લાગ્યા, અને નખથી શિખ સુધી આખું શરીર દ્રવવા લાગ્યું. એમ ઈચ્છા થઈ કે એક ફાળ ભરી-ફલંગ મારી–પલંગપર ચ્હડી બેસું. તેને રોકનાર કોઈ હતું નહીં. પણ ઉંઘતી કિશોરીના મુખ પર પ્રતાપ તીવ્ર હતો. તેનું તેજ દુષ્ટથી ખમાયું નહીં – તે અગ્નિની પાસે જતાં હીમ્મત અટકી. અલકકિશોરીએ જાગૃતઅવસ્થામાં કોઈ વખત જમાલ ઉપર હુકમ બજાવ્યો હશે અને ચાલ્યે ન ચાલ્યે તેને તે પાળવો પડ્યો હશે.

“ખુદા માલુમ! ક્યા હોતા હે! ઉસકી પાસ જાને કી હી મેરી મગદુર નહીં!”

પારકા ઘરમાં–વસ્તી ભર્યા ઘરમાં-સુવર્ણપુરના અમાત્યના મ્હેલમાં એકલો આવ્યો હતો.

“અમાત્યકું માલુમ હોયગા! મેરા કયા હોયગા?”

ઉંઘમાં ને ઉંઘમાં અલકકિશોરીએ પાસું ફેરવ્યું અને તેનું મુખ બીજી પાસ ગયું. મીયાંનો ક્ષોભ મટ્યો. એકલી વિષયવાસના નિષ્કંટક રહી અને ખલકનંદાનો હુકમ મન આગળ આવવા પામ્યો. બૂટ કહાડી મુસલમાન પલગ પર ચ્હયો અને સુતેલીની સાથે સુતો, પણ સ્પર્શ કરતાં જરીક ખચકયો – સચેત થયો – અને દુષ્ટ હાથ – દુષ્ટ પગ – પવિત્ર શરીર પર પડ્યો.

ચકોર કિશોરી–બુદ્ધિધનની કિશોરી-શરીરને અગ્નિ અટક્યો હોય તેમ ચમકી–જાગી ઉઠી. જાગ્યા પ્હેલાં ચમકી-ચમકની સાથે સફાળી–સડફ લેઈ ઉઠી, દુષ્ટના કરચરણ તરછોડી નાંખ્યા, અને કુદકો મારી પલંગબ્હાર જઈ ઉભી. કીકી આમથી તેમ ખસી જાય – પોપચું મીંચાઈ ઉઘડે – એટલી વારમાં, પોતે પુરેપુરી જાગી તે પ્હેલાં, આટલો બધો બનાવ થઈ ગયો અને તેની ઉંઘ ઉડી ગઈ. કેડે છેડો ખોશી સજજ થઈ રોષ ભરી આંખે જોતી આભા બનેલા નિશાચર ભણી ત્રાડીઃ ઘાંટો ફાટો થઈ ગયો, “કોણ છે આ! જાગજો! જાગજો! પ્રમાદધનભાઈ! જાગજો! જાગજો! ચોર! ચોર!”

ભય અને કોપ કિશોરીમાં પેઠાં. મીયાં સજ્જ થયો અને બેઠો થઈ બોલ્યો:-

“માશુક, એ તો મેં જમાલ. બ્હીયો મત. એ તો તમારા પર આશક થયો છું તે આ અંધારી રાત્રે પણ તમારી પાસે આવ્યો.”

કિશોરીનો ભયત્રાસ ઓછો થયો પણ પગ થરથરતા બંધ ન થયા.

“અલ્યા જમાલીયા! લુચ્ચા! તું અહીંયાં ઉઠ, નીકળ, નીકર જોઈ લઈશ. એ તે ત્હારી ખલકીમલકી દીઠી કે શું?”

“બાઈસાહેબ – ધીરાં પડો – માશુક!–”

“લુચ્ચા, જીભ કાપી નાંખીશ જો બોલ્યો ઝાઝું તો – બોલાવું છું મ્હારા ઘરમાંથી બધાંને–” કહી બારી ભણી ચાલી અને કાંઈક હીમ્મત આવી. ભયપાસે જોઈ મીયાં સજ્જ થયા, ઉઠ્યા, અને સામધર્મ છોડી. જોર અજમાવવા વિચાર કર્યો. પલંગ પરથી હેઠે ઉત્તરી અલકકિશોરીનો હાથ ઝાલ્યો અને બારી ભણી જતી અટકાવી.

“અબે ઉભી રહેને!–”

“છોડ હાથ?” કહી કિશોરીયે હાથ વછોડ્યો. મીયાંએ ફરી ઝાલ્યો અને પાસે જઈ દુષ્ટ સ્પર્શ કરી ગળે હાથ નાંખ્યો. “અરે “એમ શું કરે છે–જો–એકવાર–” પવિત્ર કિશોરી પળવાર તેની આંખ સામું જોઈ રહી. એની આંખમાંથી જાણે અગ્નિ ઝરશે એમ થઈ ગયું. આમ પળવાર જ જોઈ રહી ડોકું નીચું કરી દુષ્ટ હાથમાંથી છુટું કર્યું, અને સામી ઉભી ૨હી ઉંચી થઈ અચિંતી કુમળા પણ જોસ ભર્યા હાથની મુક્કી જમાલના મ્હોં પર-ઓઠપર મારી–ઓઠ પીશી ઉભી રહી. નજર પૃથ્વીભણી ગઈ–જાણે કે પૃથ્વી- માતા: “વાહ! વાહ! સાબાશ!” એમ કંઈ કહે છે! જમાલ મ્હોં ચંચવાળતો ઉભો રહ્યો, જરીક દિઙ્‌મૂઢ થયો, અને આખરે ગુસ્સે થઈ પેલી નીચું જોતી હતી તેને પાછળથી જોરથી બાઝી પડ્યો. ગમે તેટલું પણ સ્ત્રીજાત! તેને વળી કાયા સાચવી – સંભાળી – લ્હડવું. પાછળથી બાઝેલો અને પુરુષનું જોર: તેનાથી છુટાં ન થવાનું, પણ હીમ્મત, ન મુકી અને બુમેબુમ પાડવા લાગી. જમાલ તેનું મ્હોં ડાબવા લાગ્યો અને ઘડીક ફાવે પણ ઘડીક હાથ ઢીલો પડે એટલે કિશોરી બુમ પાંડે. “ઓ ભાઈ! પિતાજી! દેવી! ધાજો, ધાજો!”

બાઝાબાઝી જબરી થઈ. કોણ જાણે ક્યાંથી જોર આવ્યું તે અલકકિશોરી થાકી નહીં અને આખી મેડીમાં ચકરડી ભમરડી થવા માંડી. એક બીજાથી હારે નહીં. ઉંચું કરી કરી કિશોરી જમાલની હડપચીમાં, ડાચામાં, અને નાકમાં માથું મારતી હતી તે કોઈક વખત વાગતું હતું, કોઈક વખત માત્ર શિથિલ થયલો અંબોડો જ વાગતો, અને કોઈક વખત જમાલ સંભાળી લેતો. આમથી તેમ કિશોરી તેને ખેંચતી હતી અને તે ખેંચાતો હતો.

અલકકિશોરીની પહેલી જ બુમે ઘરમાં સઉ જાગી ઉઠ્યાં અને અવાજ કેણી પાસથી આવે છે તે જાણવા સઉ કાન માંડવા લાગ્યાં. બુદ્ધિધનના મનમાં એમ આવ્યું કે શઠરાયનું કોઈ માણસ મ્હારા ઘરમાં ખુનબુન કરવા ભરાયલું. નવીનચંદ્રે ‘ચોર’ શબ્દ સાંભળ્યો, કુમુદસુંદરી સફાળી ઉઠી અને પ્રમાદધનને ઉઠાડ્યો. તેમણે જાણ્યું કે ઘરમાં આગ લાગી. સૌભાગ્યદેવીએ અલકકિશોરીનો સ્વર ઓળખ્યો અને એકદમ અગાશીનાં બારણાં ઉઘાડી બ્હાર ધસી. નીચે ચાકરો માંહોમાંહી પુછાપુછ કરવા લાગ્યા અને ચોકમાં આવી ઉચું જોવા લાગ્યા. ઉપર સુતેલાં સઉ અગાશીમાં ભેગાં થઈ ગયાં. પ્રમાદધને દાદર ઉઘાડી સઉને ઉપર બોલાવ્યાં. અલકકિશોરીવાળી મેડીની બારી આગળ સઉ અગાશીમાં ભેગાં થયાં અને ‘ઉઘાડો’ ‘ઉઘાડ’ એમ જુદી જુદી બુમો પાડવા લાગ્યાં. સૌભાગ્યદેવી સઉથી મોખરે ઉભી રહી બારી હચહચાવતી હતી. જોડે બુદ્ધિધન ઉભો ઉભો “બ્હીનીશ નહીં, આ આવ્યો” કરી બુમો પાડતો હતો. સઉની પાછળ એકલી ધ્રુજતી ધ્રુજતી કુમુદસુંદરી ઉભી હતી અને ચાકરો વચ્ચેથી ધક્કા મારી અગાડી જવા નવીનચંદ્ર યત્ન કરતો હતો. ઘરમાં કોળાહળ મચી રહ્યું. બુદ્ધિધન અને એક બે ચાકરો બારણું ઉતારવા યત્ન કરવા લાગ્યા. પ્રમાદધન નીચે પરસાળમાંથી જવાય તો જવા એક બે ચાકરો લેઈ નીચે ઉતર્યો. એટલામાં કુમુદસુંદરીએ બુમ પાડી “આ ઉપલી બારી ઉઘાડી છે – એમાં થઈ પેઠેલો.” નવીનચંદ્રે તે સાંભળ્યું. તેણે કસરતશાળામાં ચ્હડી ઉતરવાની પણ કળા અનુભવી હતી. કુમુદસુંદરીનો બોલ સાંભળી, પાછો ફરી તેના ભણી જોઈ ઉચું બારી ભણી જોઈ કચ્છો માર્યો અને થોડીક વારમાં પરસાળપરની મેડીના ઉપરના માળમાં દાખલ થયો અને નીચે ઉતરવાનો દાદર તેમાંથી અજવાળું અને અવાજ આવતાં હતાં તેથી, શોધી ક્‌હાડ્યો.

અંદર બાઝાબાઝી ઘણી ચાલી રહી હતી. અલકકિશોરી પુરૂષ આગળ થાકી ગઈ હાંફી ગઈ અને ફેં ફેં થઈ તોપણ બળ અજમાવતાં અજમાવતાં દીવા આગળ જમાલને ઘસડી લાવી. દુષ્ટ તરકડાએ માણસો આવી પહોંચ્યાં જાણ્યાં. પોતાને બહાર જવાનો માર્ગ નથી. હવે તો થાય તે થવા દ્યો એમ નિશ્ચય કર્યો અને તેમને અંદર આવવાનો માર્ગ સુઝતો નથી જાણી નિરંકુશ થયો. બીચારી અબળા પર બળ કરતાં કંઈ કંઈ વિકાર અનુભવતો અને કંઈ કંઈ ભ્રષ્ટ વ્યવહાર અજમાવતો. એવામાં દીવો પાસે આવતાં અબળાના મગજમાં ઈશ્વરે તર્ક મુક્યો. અંધારામાં દીવો સળગે તેમ તે સળગ્યો અને કિશોરી સમજી કે હવે હું બચી. દીવો પાસે આવતાં ઝડપથી જમાલની કેડના ધોતીયાની ફડક અચિંતી દીવા પર ધરી. ધોતીયું સળગ્યું અને હાડોહાડ લાગવા માંડ્યું. મુસલમાને અમાત્યપુત્રીને પડતી – છુટી – મુકી અને મનમાં જય પામી અબળા બારી ભણી દોડી, પણ નિષ્ફળ થઈ. કેડેથી ધોતીયું છોડી બળતું ને બળતું જમાલે જમીન પર નાંખી દીધું, કટાર પડવા દીધી, અને બારી આગળ પ્હોંચી તે પહેલાં ફાળ ભરી સામે મ્હોંયે અલકકિશોરીને બાઝ્યો. દુષ્ટતાની મર્યાદાની – મર્યાદા આવી ૨હી. તે લાચાર બની ગઈ તેનું જો૨ સમુળગું જતું રહ્યું; નિરાશ થઈ અને હવે ઉપાય નથી એમ સમજી મ્હોં વિકાસી પરાધીન થઈ અને શું થાય છે તેનો વિચાર કરવા ભાન ન રહ્યું. ઘણે સ્થળેથી પવિત્ર સુંદરતા સ્પર્શદૂષિત થઈ. છાતી પરથી તાણાતાણમાં છેડો નીકળી ગયો હતો અને પૃથ્વીમાતાને ખોળે પથરાતો હતો કે કાંઈ આશ્રય આપ. ધક્કો મારી અબળાને જમાલે ચતીપાટ નાંખી, ગાય જેવી પર વાઘ પેઠે ચ્હડી બેઠો, અને હાથ ઝાલી દુષ્ટે અતિ દુષ્ટ વચન કહ્યું – “માશુક, બ્હી મત.” રાહુએ ચંદ્રલેખાને છાઈ.

પડતાં પડતાં નિરાશા નિરુપાય બાળકીએ મ્હોટે સાદે કારમી ચીસ પાડી – “હાય હાય રે! ઓ માડી! મારી નાંખી રે!” કરી કુઠવો મુક્યો. આવી ચીસ કોઈએ કદી સાંભળી ન હતી. સઉનો ત્રાસ અત્યંત સીમાએ પહોંચ્યો અને બારી બ્હાર તેમના ધમપછાડા વધ્યા. પણ નિરર્થક! – અંદ૨ આવવા કોઈની તાકાત ન હતી અને તે વાત દુષ્ટ નિશાચર જાણતો હતો. તેનો દુષ્ટાચાર વધવા લાગ્યો અને અબળાનાં થાકેલા હાથ અને રાક્ષસનો જયવંત હાથ, તે એની લ્હડાઈ નીવિબંધ પાસે થવા માંડી. એક પળ વધારે જાત તો પતિવ્રતાપણું છેદાઈ જાત અને ઈશ્વરને માથે કલંક રહેત. બહાર સૌભાગ્યદેવી ગાંડી બનતી હતી અને માતાને બાધા ઉપર બાધા માન્યાં જતી હતી. નિરાધારનો આખર બેલી ઈશ્વર છે –

याद्दशी भावना यस्य सिद्धिर्भवति ताद्दशी।

આ પ્રમાણે બુદ્ધિધનની દ્રઢ શ્રદ્ધા હતી અને ગમે તો એના પુણ્ય આડે આવ્યાં, ગમે તો સૌભાગ્યદેવીની બાધાઓ સંભળાઈ કે કોણ જાણે શાથી પણ બરોબર અણીને સમયે દાદર ઉપરથી ધબ ધબ કરતો નવીનચંદ્ર ઉતર્યો, રોષથી અને જોરથી જમાલના વાંસામાં લાત મુકી અને હાથ આવતાં તેની બુકાનીનો ઉપલો ભાગ પકડી એવો તો પાછો ખેંચ્યો કે ગળે ફાંસો આવવાની બ્હીકથી મુસલમાને અલકકિશોરીને પડતી મુકી, પાછો ખેંચ્યો ખેંચાયો, અને સાવધ બની ગળા અને બુકાની વચ્ચે હાથ ઘાલી ફાંસો દેવાતો અટકાવી પાછો ફર્યો અને નવીનચંદ્રના પંઝામાંથી જોર કરી છુટી ગયો. નવીનચંદ્રે બહારનાં માણસોને બુમ પાડી “ફીકર ન કરશો – મ્હેં નવીનચંદ્રે બ્હેનને છોડવ્યાં છે.” સઉના જીવમાં જીવ આવ્યો. પણ એણે બુમ પાડી એટલામાં તૈયાર થવાનો વખત મળતાં મુસલમાન ઉભી થયેલી અલકકિશોરી ભણી દોડ્યો. મહા મ્હેનતે સજજ થયેલી બાળા બ્હીની–ત્રાસી, અને દુષ્ટને દેખી છળી જઈ “ઓ નવીનચંદ્ર – મને સાચવી લ્યોરે” કરી દોટ મુકી એની પાછળ જઈ, હતી એવી ને એવી પાછળથી બાઝી પડી અને અશરણ અબળા તથા દુષ્ટ તરકડાની વચ્ચે રહેલો નવીનચંદ્ર આમથી તેમ ફરતો પોતાની ભીરુને – ભીરુ હરિણાક્ષીને – વાઘની ફાળ બ્હાર રાખવા લાગ્યો. મુસલમાન નિરાશ થયો. ઉપાય ન સુઝ્યો. એવામાં જમીન પર પડેલી કટાર દીઠી – લેવા દોડ્યો. તે તેમ કરવા જાય છે એટલામાં કાંઈક સુઝી આવતાં નવીનચંદ્રને છોડી પાછી ફરી અલકકિશોરીએ બારીની સાંકળ ઉઘાડી દીધી અને બ્હારથી સઉ ધક્કા તો મારતાં જ હતાં એટલે ફડાક લેઈને બારી ઉઘડી ગઈ. તરકડો દાદર પર ચ્હડી ગયો. તેનો પગ નવીનચંદ્રે ખેંચ્યો અને જમાલ જમીન પર પડ્યો પણ પડતાં પડતાં નવીનચંદ્રના ખભામાં કટાર મારી.

બારી ઉઘડતાં સઉ હડુડુડુ અંદર ભરાઈ ગયાં. સઉથી અગાડી સૌભાગ્યદેવી હતી તેના ઉપર – તેના હાથમાં – દીકરીએ “ઓ રે-મ્હારી મા રે!” કરી પડતું મુક્યું, અને રોણ માતું ન હતું એવી છળેલી દીકરીને માયે છાતી સરસી ચાંપી લીધી. બુદ્ધિધન અને પ્રમાદધન તેની આસના વાસના કરવા મંડી ગયા. ચાકરોએ પડેલા જમાલને પકડ્યો, ઉશ્કેરાઈ લાતે લાતે માર્યો, અને ચસકે નહીં એમ ઝાલી ઉભો રાખ્યો અને મુક્કાબાજી તથા ગડદાપાટુ અજમાવ્યાં તે તેણે ચુપકીથી સહન કર્યું. કટાર વાગવાથી નવીનચંદ્ર જમીન પર પડ્યો હતો; લોહી ઘણું નીકળવાથી આંખે અંધારાં આવ્યાં હતાં અને બેશુદ્ધ થયો હતો તેના તરફ કોઈની નજર ન હતી. માત્ર માર ખાતો ખાતો પણ જમાલ તેના ભણું એકલો એકટશે જયવંત નજરે જોઈ રહ્યો હતો અને માર ન ગણતાં મનમાં ક્હેવા વાગ્યો કે “જખ મારે છે – સાલા – તું તો લેતો જા.” અલકકિશોરીને જોતે જોતે ખીજાઈને ઓઠ કરડતો કરડતો મનમાં ઘુવડને ગાળો દેવા લાગ્યો. અને આખરે દીલાસો લીધો કે ધુળ નાંખી – આટલો સ્પર્શ તો થયો છે! ઉચ્ચનીચની લ્હડાઈમાં નીચને કાંઈ ખોવાનું નથી, હારે તો કાંઈ જતું નથી, અને એ જેટલું જીતે એટલું ઉચ્ચને બેવડું હારવાનું. પાણીને કચરાનો સંગમ થતાં, કચરો ધોવાશે નહીં અને ધોવાશે ત્હોયે પાણી તો મેલું થવાનું જ! એ ઇશ્વરની લીલા છે.

જમાલને સઉ અગાશીમાં ખેંચી ગયાં અને ત્યાંથી નીચે ચોકમાં આણ્યો. પુછતાં પુછતાં કહે કે મને તો અલકકિશોરીએ બોલાવ્યો હતો. એ વચન તેના મ્હોંમાંથી નીકળ્યું અને કોઈના કોપનો પાર રહ્યો નહીં. ઘણો માર ખાતાં ખાતાં મુસલ્લો ઠેકાણે આવ્યો અને પોતે શા કારણથી કોનો મોકલ્યો આવ્યો હતો તે ખરી વાત ક્‌હેવા માંડી. ઉપર મેડીના ઉમરાપ૨ સૌભાગ્યદેવી બેઠી હતી અને ખોળામાં અલકકિશોરી ડુસકાં ખાતી બેભાન જેવી પડી હતી. કુમુદસુંદરી તથા પ્રમાદધન આસના વાસના કરતાં હતા અને બુદ્ધિધન વિચારમાં ગરક થઈ અગાશીમાં હેરા ફેરા કરતો હતો. બેભાન અવસ્થામાં પણ જમાલના હેઠળથી ઉચ્ચારેલા અલકકિશોરીના કાનમાં જતા હતા અને આ સઉ તોફાન એક ઉન્મત્ત અટકચાળામાંથી થયું એવું ભાન આણી તેના મનની વેદના વધારતા હતા. આ વખત સુધી પરાયા ઘરમાં બીચારો પરદેશી નવીનચંદ્ર કોઈને સાંભરતો ન હતો અને તે બેભાન પડ્યો રહ્યો હતો તથા લોહી નિરંકુશ વહેતું રહેવાથી ભાન આવવાનું સાધન ન હતું. અલકકિશોરી પાસે બેઠેલી કુમુદસુંદરી ચારે પાસ, જો જો કરતી હતી પણ તેને એ જડતો ન હતો. આખરે તેના શબ જેવા શરીર પર નજર પડી. કાંઈ બહાનું ક્‌હાડી ઉઠી અને ફરવા લાગી. “એ જ આ” એમ નિશ્ચય થયો અને તેની અવસ્થા જોઈ અમંગળ શંકાથી અંતરમાં ઉંડો ત્રાસ પડ્યો પણ કોઈને કહેવાયું નહીં. આખરે અંતરના સગપણે લોકલજજાને જીતી અને નસાડી મુકી.

“અરે – આ – નવીનચંદ્ર કે કોણ પડ્યું છે અહીંયાં?” પાછું જોઈ એકદમ ઉભી થઈ કુમુદસુંદરી બોલી ઉઠી. પોતાની અવસ્થા ભુલી એકદમ અલકકિશોરી પણ જાગી ઉઠ્યા જેવી થઈ ઉભી થઈ. પરદેશીએ પોતાના ઉપર કેટલો બધો ઉપકાર કર્યો હતો તે તેના મનમાંથી પળવાર પણ ખસ્યું માટે પસ્તાઈ અને નવીનચંદ્ર ભણી દોડી.

“ઓ દેવી – ઓ દેવી! આમને કટાર વાગી છે તે લોહી નીકળે છે. વ્હેલી આવ. વ્હેલી આવ.” સઉ ચમક્યાં અને ગયાં. સઉથી અગાડી અલકકિશોરી બેઠી. આસપાસ સઉ ભરાઈ ગયાં. કુમુદસુંદરી દીવો લાવી અને બેભાન થયલાના શરીર આગળ ધરી ઘવાયેલી જગા જોઈ લીધી. તેના હોસકોસ ઉડી ગયા. આંખમાં આવેલાં આંસુ પાછું જોઈ લોહ્યાં. નીસરણી પર સઉ બેઠાં હતાં ત્યાં અજવાળું આવે તેમ, દીવો ગોઠવ્યો, ગભરાયેલી પાછી ફરી, નવીનચંદ્રનું મ્હોં જોયું અને કોઈ દેખે નહીં એમ કપાળે હાથેલી મુકી અલકકિશોરીના સામી નવીનચંદ્રના શરીરની બીજી પાસ બેઠી.

બુદ્ધિધન અગાશીમાંથી આવ્યો. પ્રમાદધનને ઉતાવળે હુકમ કર્યો કે “ઝટ, જા, એક ચીથરાનો કડકો અને ઘાતેલ લાવ.” સીપાઈને હુકમ કર્યો કે “જા વૈદ્યને બોલાવ.” મુંબાઈથી ઘાતેલ આણી ઘરમાં મુક્યું હતું, પણ તેની માહિતી પ્રમાદધનને ન હતી. તે આમતેમ ફાંફાં મારવા લાગ્યો.

“ક્યાં છે ઘાતેલ? કેવું છે એ?”

એકદમ અલકકિશોરી ઉઠી. ઘરનો કારભાર તેનો હતો. ઘાતેલ શોધી ક્‌હાડ્યું અને ભાઈ પાસે નામ વંચાવી શીશી આણી, પણ ચીથરું ન મળે. મ્હોટાંનાં ઘરમાં ચીર હોય, ચીથરાં શોધ્યાં ન જડે; ખોળાખોળ થઈ રહી. બુદ્ધિધન ચ્હીડાયો.

“લાવોને, એક ચીથરું ખોળતાં કેટલી વાર?” તેણે પોતે હોડેલા ધોતીયા સામી નજર કરી અને ફાડવાનો વિચાર કર્યો. તે પહેલાં તો કુમુદસુંદરીએ પોતે પહેરેલા સાળુમાંથી ચીંદરડું ક્‌હાડ્યું અને તેના ચરડકા ભણી કાન જતાં બુદ્ધિધને એણી પાસ નજર કરી. બાકીના ઉપચાર બુદ્ધિધન અને પ્રમાદધને મળી કર્યા. વૈદ્ય પણ આવી પહોંચ્યો. સવાર સુધી આ જ ઉદ્યોગ ચાલ્યો. નવીનચંદ્રને ભાન આવતાં ઝાઝી વાર ન લાગી. પરંતુ એ નક્કી થયું કે અમાત્યના ઘરમાં કેટલાક દિવસસુધી એણે પથારીવશ ર્‌હેવું, તેને ઉચકીને સઉ તેનાવાળી મેડીમાં લેઈ ગયા. તેની બરદાસ સ્વાભાવિક રીતે કિશોરીને માથે પડી.

જમાલનો ભેદ વધારે જાણવા – તેનો વિશેષ ઉપયોગ કરવા – અવસર આવ્યો. એણે કરેલું કામ એ ને એ રૂપમાં પ્રસિદ્ધ કરવું એ પોતાની ફજેતી કરવા જેવું હતું. સમરસેન ૨જપુત બુદ્ધિધનનો વિશ્વાસુ સીપાઈ હતો. એજંસીમાંથી એનો અને બુદ્ધિધનનો પ્રસંગ થયો હતો અને બસ્કિન્ સાહેબના ખરેખરા કોપમાંથી ઉગારી લેનારનો રજપુત અંતઃકરણથી બદલો વાળવા ઈચ્છતો. સુવર્ણપુરમાં એક મ્હોટું દરબારી મકાન સચવાય કરી તેની એક ઓરડી ર્‌હેવાને સમરસેનને અપાવી હતી. આ મકાનમાં એક ભોયરું હતું. તેમાં છાનોમાનો જમાલને લઈ જઈ પુરવો એવો હુકમ થયો. કુમુદસુંદરીએ દ્રૌપદીનું કામ કર્યું. હજી નવીનચંદ્ર તે સરસ્વતીચંદ્ર કે બીજો તે બાબત તેની ખાતરી થઈ ન હતી, પરંતુ બળવાન કલ્પનાને મનોવૃત્તિ અનુસરી. ફાડેલું લુગડું તેણે જુદું રાખી મુક્યું – સાચવી મુક્યું.

“ભાભી, જાઓ. સુઈ જાઓ! હું ને દેવી આ ખટપટ કરીયે છીયેં.”

પરપુરુષ થયલાપર પક્ષપાત ન જણાવવો એ કર્તવ્ય હતું. બળાત્કારે પાછી ફરી કુમુદસુંદરી પોતાની મેડીના બારણામાં જઈ ઉભી.

“હવે બધાં છે. આપણે હવે શું કરવાનાં હતાં?” કરી પ્રમાદધન ઉઠ્યો, સઉની નજર ચુકાવી બારીમાં ઉભેલી કુમુદસુંદરીને ગળે હાથ નાંખી મેડીમાં ખેંચી લીધી અને બારી અડકાવી દઈ બાકી રાતનો પ્રહર પલંગ પર ગાળ્યો. તેની સાથે સુતેલીનું ચિત્ત જોડની મેડીમાં હતું અને જે કાળ પતિયે નિદ્રા – વિલાસમાં ગાળ્યો તે જ કાળ પત્નીએ ગુપ્ત ઈશ્વરપ્રાર્થનામાં આંખોં મીંચી ગાળ્યો. કાંઈક ઉંઘ આખરે આવી તેમાંથી, પ્રાતઃકાળ થયો ત્યારે, ગજેન્દ્રમોક્ષ ગાતી ગાતી ઉઠી અને નવીનચંદ્રને સાવધાન જોઈ રાજી થઈ.