“કેમ આજે કાંઈ નવું ભૂત ભરાયું છે કે શું?” એવા મોટા અવાજથી પૂછેલા પ્રશ્નથી હું મારા વિચારમાં જાગી ગયો.

“રોટલી નથી જોઈતી?”

મેં ચમકીને સામે જોયું. મારી વહુએ ફરી પૂછયું : “આજે શો નવો વિચાર ચાલે છે?” ‘વહુ’ શબ્દ ઉપર જરા નોંધ લખવાની જરૂર છે. ભાષાશાસ્ત્રના હજી અજ્ઞાત રહેલા કોઈ નિયમથી ‘વાઈફ’ શબ્દ ‘વહુ’ કરતાં વધારે શિષ્ટ ગણાય છે. પણ ગાંધીજીએ સ્વભાષાનો આગ્રહ કર્યો તે પહેલાં પણ મારી વહુએ પોતાની હકૂમતમાં  –  ખાસ કરીને રસોડામાં  –  માત્ર ગુજરાતી અને તે પણ તે સમજે એવી જ ગુજરાતી ભાષા બોલવાનું ફરમાન કાઢેલુ હતું, તેની અસર એટલી પ્રબળ થયેલી છે કે હું ગુજરાતી બોલતો થઈ ગયો છું અને મારા મિત્રો પણ એ હકૂમતમાં ગુજરાતી જ બોલવા લાગ્યા છે. સ્ત્રીઓ તરફ ઘણું માન છતાં બહુવચન નથી વાપરતો તે પણ એવા જ એક બીજા ફરમાનને આધારે.

હું જવાબ આપું તે પહેલાં બીજો પ્રશ્ન આવ્યો : “કેમ આજે ક્યાં જઈ આવ્યા છો?” મારી વહુ હું ખાઈ શકું તે કરતાં વધારે ઝડપથી મારી થાળીમાં રોટલી નાખે છે અને એવી જ રીતે હું જવાબ આપી શકું તે કરતાં વધારે ઝડપથી પ્રશ્નો પૂછે છે.

મેં કહ્યું : “ક્યાંય જઈ આવ્યો નથી.”

“ત્યારે વિચાર શેના કરો છો?”

“પરમ દિવસે સ્ત્રીકેળવણી સંબંધી સભામાં ગયો હતો. ત્યાં મિ. પ્રમાણિકે કહ્યું કે આપણી સ્ત્રીઓ હજારે એક પણ ભણેલી નથી અને હું વિચાર કરતો હતો કે —”

“હજી હું ભણી નહિ! હવે તમારે વધારે કહેવાની જરૂર નથી. હું બધું સમજી ગઈ. દર વરસની પેઠે મિ. બ્રાઉનિંગ અને મિસિસ બ્રાઉનિંગનો દાખલો તેમણે આ વખત પણ આપ્યો હતો કે નહિ?”

મેં વધારે કહેવું છોડી દીધું. વાંચવા-લખવા ઉપરાંત જરા પણ વધારે ન ભણવાની, સંસ્કૃત અને અંગ્રેજી કાવ્યસાહિત્ય સમજી મારા રસોપભાગમાં ભાગીદાર થવાય એવું જરાય ન ભણવાની તેની હઠ એટલી જબરી હતી કે એ સંબંધી વધારે કહ્યા વિના મેં નીચું જોઈ દાળ માગી.

દાળ આપતાં આપતાં તેણે કહ્યું : “પુરુષો અમારા કરતાં એટલું બધું શું વધારે જાણે છે કે અમને શિખામણ દેવા આવે છે એ જ મને સમજાતું નથી!”

મેં કહ્યું : “શું નથી જાણતા એ કહે ને!”

“કેમ તમને રાંધતા આવડે છે?”

“એ તો માત્ર અભ્યાસનું કામ છે. ધીમે ધીમે શીખીએ તો તેમાં શું ન આવડે?”

“આપણાં હિંદુ ઘરસંસારમાં રિવાજ પ્રમાણે તમારે માથે રાંધવાનું આવે છે. આટલાં વરસના અભ્યાસથી હજી તમને ગોળ રોટલી કરતાં નથી આવડતી! અકળાઓ છો ત્યારે સ્વતંત્રતાની અને જૂના રિવાજો કાઢી નાખવાની વાતો કરો છો પણ મૂળ અણઆવડત કબૂલ નથી કરતા.”

મેં કહ્યું : “એ તો બધી ક્ષુદ્ર વાતો છે. પણ તમે વાંચો નહિ એટલે તમારામાં જ્ઞાન જ નથી હોતું.”

“તે ગમે તેમ હોય. તમે કેળવણી વિશે ઘણુંય વાંચ્યું છે છતાં તમે બાબુને રમાડી નથી શકતા અને તેને છાનો રાખી નથી શકતા.”

“હું નથી કહેતો, તમે વાંચતાં નથી એટલે તમારું જીવન જ એટલું અપૂર્ણ રહે છે, પોલું રહે છે. દુનિયાની તમને કશી ખબર જ પડતી નથી.”

“એ જ ખોટું છે. તમારું ચોપડીઓનું જ્ઞાન જ પોલું હોય છે. તમને મુસાફરી કરતાં પણ નથી આવડતી તો દુનિયાનું તમને શું જ્ઞાન હોય? બોલો, તમને પોટકું બાંધતાં આવડે છે? કોથળાનું મોં કેમ બાંધવું, કપડાં કેમ બાંધવાં, કપડામાં દાણા કેમ બાંધવા, પાણી કાઢવા લોટો કેમ બાંધવો, તેમાંથી કશુંય આવડે છે? આ વસ્તુઓ મુસાફરી કરવાને, દુનિયા જાણવાને, જરૂરની છે કે નથી?”

“એટલે કેમ, મુસાફરી પણ તમારી વિના અમે નહિ જ કરી શકતા હોઈએ?”

“મુસાફરી કેવી કરો છો તે મારાથી અજાણ્યું નથી. એક વાર હું સાથે હતી ત્યારે આપણા પોટકાને બદલે કોઈ સુતારનું પોટકું ઉપાડી લીધેલું તે યાદ છે? અંદરનાં હથિયારો વાગ્યાં તોય ખબર ન પડી કે આ આપણું ન હોય!”

“એ બધી હલકી વાતો છે. હું તો કહું છું કે તમે લોકોને કલાનું ભાન જ હોતું નથી.”

“સ્ત્રીમાં તો ડગલે ને પગલે કલા છે. તમને તો રસોઈમાં મીઠું ઓછું પડયું હોય તોપણ પારખતાં નથી આવડતું અને ઓઢવા-પહેરવાની કલા તો સ્ત્રીઓની જ એમ તમે પણ એક દિવસ કહેતા હતા.”

“તું ભણી નથી એટલે એમ કહે છે. કલા એટલે લલિત કલા. રાંધવું, ઓઢવું એ તે કાંઈ કલા છે?”

“લલિત કલામાં નૃત્ય, ગીત તો આવે જ ના! અમે સ્ત્રીઓ અનેક પ્રસંગે ગાઈએ છીએ, અજવાળી રાત દેખી ગરબા લઈએ છીએ અને કોઈ ન મળે તો હું ઠાકરડીઓ સાથે પણ ગરબા લઈ શકું છું. તમે તમારા મિત્રો સાથે ગાઈ કે નાચી શકતા નથી. અને ઠાકરડાઓ સાથે તો વાત પણ કરી શકતા નથી.”

મેં હવે વિષય બદલવા કહ્યું : “ભલે તું આટલી ડાહી, તેના પર મારું સ્વામિત્વ તો છે ના? વધારે અમારે શું જોઈએ?”

“પણ તમે તો વળી એ પણ નથી રાખતા અને સ્ત્રીઓને સ્વતંત્રતા આપવા નીકળ્યા છો!”

“એ અમારી ઉદારતા!”

“ના, એ ઉદારતા નથી. ઉદારતાથી કોઈ સ્વતંત્રતા આપે જ નહિ. પોતે સ્ત્રીઓ પર આટલા પરાધીન છો તે તમે અમને શી સ્વતંત્રતા આપવાના હતા?”

“કેમ નહિ? તમારાં કપડાં, ઘરેણાં, રીતરિવાજ, ફરવુંહરવું એ કશામાં હું આડે આવું છું?”

“પણ તેનું કારણ જુદું છે. પહેલાંના પુરુષોને સ્ત્રીના ઘરેણાં, કપડાંલત્તાં, તેનાં રંગ, ભાત, જાત એ બધાંની ખબર હતી, તેમાં સારું, નરસું, રૂપાળું, કઢંગું, ગમતું, અણગમતું એ સંબંધી તેમને પોતાના અભિપ્રાયો હતો, અને તે મુજબ પોતાના કોડ પ્રમાણે તેઓ વસ્તુઓ લેતા અને અમને પહેરાવવાનો આગ્રહ રાખતા. તમને આની કશી ગતાગમ જ નથી. એટલે તમારે સ્વતંત્રતા આપ્યા વિના છૂટકો જ નથી. એ તમારી ઉદારતા. તમારું જીવન જ કોડ વિનાનું છે. હું નાની પરણીને આવી ત્યારે મને એવી હોંશ કે તમને ભાવતું કાંઈક રાંધું. મેં તમને ઘણી વાર પૂછેલું કે શું રાંધું પણ તમે કોઈ દિવસ જવાબ ન આપતા અને હું મનમાં બહુ મૂંઝાતી. હવે સમજું છું કે તમે એ વાતમાં કશું સમજતા જ નથી.”

“અમે એટલી ઉચ્ચતર ભૂમિકામાં વસીએ છીએ.”

“એ તદ્દન ખોટું છે. હું સારું રાંધું છું ત્યારે તમે ચોખ્ખા ખુશ દેખાઓ છો અને વધારે ખાઓ પણ છો. માત્ર એટલું જ કે તમે સમજ્યા વિના ખાઓ છો. બાબુની પેઠે જ એમ કહો ને?”

“માટે જ ‘ભોજ્યેષુ માતા’ કહ્યું હશે, પણ અમારો સ્નેહ તમારા કપડાંલત્તાં ઉપર આધાર રાખતો નથી એ તો કબૂલ છે કે નહિ?”

“સ્નેહ શું તે તો તમે વાંચો, તે તમે જાણો, પણ કપડાંની અસર તમારા પર નથી એ હું ન માનું. હવે વધારે ન પૂછશો.”

“ના કહેને! એટલા માટે શા માટે અધૂરું રાખે છે?”

“તમને યાદ છે? તે દિવસે તમે કંઈક બહુ જ ઉત્સાહમાં મને કાંઈ કહેવા ઉતાવળા ઉતાવળા આવતા હતા. આવીને મારા સામે જોયું. પછી મૂંગા થઈ થોડી વાર જોઈ રહ્યા, ઘરમાં બધે નજર ફેરવી, ચોપડીઓનાં પૂંઠાં તપાસ્યાં, ફરી મારી સામું જોઈ રહ્યા ને ઊલટું મને પૂછવા લાગ્યાઃ ‘આજે કેમ કાંઈ ગમતું નથી? હું કાંઈક સરસ વાત તને કહેવા આવેલો પણ ભૂલી  ગયો : આજે કેમ કાંઈ ગમતું નથી?”

“હા, તેં એને જવાબ મને કંઈક બહુ કરડો આપેલો હતો, નહિ?”

“કરડો તો નહિ પણ સાદા જવાબ આપેલો કે ‘તમને ન ગમે તેનું કારણ હું કેવી રીતે જાણું?'”

“તેને આ વાત જોડે શો સંબંધ છે?”

“આ વાત જોડે એ સંબંધ છે કે તમારા મન પર મારાં કપડાંની અસર થાય છે. મેં જાણીજોઈને તે દિવસે પડોશણનો ઘરડામો સોગનો સાળુ પહેરેલો અને તેથી તમે એવા સૂનમૂન થઈ ગયા હતા. હવે કેમ કહેવાય કે કપડાંની અસર તમારા પર નથી?”

“તે મારા પર પણ તું આવા પ્રયોગો કરે છે કે?”

“કેમ ન કરું? તે પહેલાંના દિવસે રમણીકલાલને ત્યાં હું બેસવા જતી હતી. જરા સારાં કપડાં પહેર્યાં હતાં. ત્યારે તમે પ્રેમ અને કપડાં અને શોભા અને સૌભાગ્ય ઉપર એક લાંબું ભાષણ મને આપેલું તે યાદ છે? મારે જોવું હતું કે આમાનું કેટલું સાચું છે?”

“અમે એટલી ઉચ્ચતર ભૂમિકામાં વસીએ છીએ.”

“એ તદ્દન ખોટું છે. હું સારું રાંધું છું ત્યારે તમે ચોખ્ખા ખુશ દેખાઓ છો અને વધારે ખાઓ પણ છો. માત્ર એટલું જ કે તમે સમજ્યા વિના ખાઓ છો. બાબુની પેઠે જ એમ કહો ને!”

“માટે જ ‘ભોજ્યેષુ માતા’ કહ્યું હશે, પણ અમારો સ્નેહ તમારાં કપડાંલત્તાં ઉપર આધાર રાખતો નથી એ તો કબૂલ છે કે નહિ?”

“સ્નેહ શું તે તો તમે વાંચો, તે તમે જાણો, પણ કપડાંની અસર તમારા પર નથી એ હું ન માનું. હવે વધારે ન પૂછશો.”

“ના કહેને! એટલા માટે શા માટે અધૂરું રાખે છે?”

“તમને યાદ છે? તે દિવસ તમે કંઈક બહુ જ ઉત્સાહમાં મને કાંઈ કહેવા ઉતાવળા ઉતાવળા આવતા હતા. આવીને મારા સામું જોયું. પછી મૂંગા થઈ થોડી વાર જોઈ રહ્યા, ઘરમાં બધે નજર ફેરવી, ચોપડીઓનાં પૂંઠાં તપાસ્યાં, ફરી મારી સામું જોઈ રહ્યા ને ઊલટું મને પૂછવા લાગ્યા : ‘આજ કેમ કાંઈ ગમતું નથી? હું કાંઈક સરસ વાત તને કહેવા આવેલો પણ ભૂલી ગયો : આજે કેમ કાંઈ ગમતું નથી?”

“હા, તેં એનો જવાબ મને કંઈક બહુ કરડો આપેલો હતો, નહિ?”

“કરડો તો નહિ પણ સાદો જવાબ આપેલો કે ‘તમને ન ગમે તેનું કારણ હું કેવી રીતે જાણું?'”

“તને આ વાત જોડે શો સંબંધ છે?”

“આ વાત જોડે એ સંબંધ છે કે તમારા મન પર મારાં કપડાંની અસર થાય છે. મેં જાણી જોઈને તે દિવસે પડોશણનો ઘરડામો સોગનો સાળુ પહેરેલો અને તેથી તમે એવા સૂનમૂન થઈ ગયા હતા. હવે કેમ કહેવાય કે કપડાંની અસર તમારા પર નથી?”

“તે મારા પર પણ તું આવા પ્રયોગો કરે છે કે?”

“કેમ ન કરું? તે પહેલાંના દિવસે રમણીકલાલને ત્યાં હું બેસવા જતી હતી. જરા સારાં કપડાં પહેર્યાં હતાં ત્યારે તમે પ્રેમ અને કપડાં અને શોભા અને સૌભાગ્ય ઉપર એક લાંબું ભાષણ મને આપેલું તે યાદ છે? મારે જોવું હતું કે આમાંનું કેટલું સાચું છે?”

“અમે એટલી ઉચ્ચતર ભૂમિકામાં વસીએ છીએ.”

“ઠીક, પણ તમે પહેરો અને અમને ખુશ રહેતાં આવડે, તમે રાંધો અને અમને જમતાં આવડે, એ પણ સુંદર યોજના નથી?”

“ના, તમને જમતાં પણ નથી આવડતું, કોઈ વાર પહેલી રોટલીથી વિચારમાં પડી જાઓ છો ત્યારે મારે યાદ આપવું પડે છે. કેટલી રોટલી ખાધી એનો હિસાબ પણ મને પૂછવો પડે છે અને કોઈ વાર વાતે ચડો છો ત્યારે તો એ પૂછવું પણ ભૂલી જાઓ છો!”

વાત ખરી હતી. પેટ પર હાથ ફેરવી જોતાં મને ખબર પડી કે મેં આજે ઘણું ખાઈ નાખ્યું છે. હું ભાત ખાવાનો વિવેક કર્યા વિના ઊભો થયો અને મારા ખંડમાં દીવો મોટો કરી બેઠો. આજની વાત પર વિચાર કરતાં મારાથી મોટેથી હસી જવાયું. બધી વાતચીત લખવા બેઠો. લખી રહ્યો ત્યાં એ આવીને મને કહે : “એકલા એકલા કેમ હસતા હતા?” મેં તેને મારી પાસે બેસારી બધું વંચાવ્યું. તે પણ હસી પડી. મને કહે : “આજ સુધી માનતી હતી કે તમને કશુંય આવડતું નથી. માત્ર વાંચતાં-લખતાં આવડે છે. વાંચો તો અંગ્રેજી એટલે શું કહું પણ જોતાં લાગે છે કે તમને લખતાં પણ નથી આવડતું. એ પણ હવે ભેગું લખી લો.”

મેં કહ્યું : “એ લખવાની જરૂર નથી. મને વાંચતાંલખતાં નથી આવડતું એ તો ઘણા વખતથી જાણું છું. એમાં કશું નવું નથી. ઉપરની હકીકત નવી છે માટે લખી છે. બોલ, હવે આનું મથાળું શું કરવું?”

“પહેલાં એક કર્યું હતું તેમ કરો : ‘સાચો સંવાદ'”

“ભલે.”

“લો, ત્યારે આમાં તમારું શું?”

“મથાળું. તું ધારે છે તે કરવાં હું તેનો જુદો અર્થ કરું છું.”

000