ફુઆની ઘણી રાહ જોયા પછી, એ આવે ત્યારે જમાડી લેવાનું પાડોશીને કહી, ખુશાલે સુખલાલને પોતાની સાથે પોતાના ઘરાક-લત્તાઓની પિછાન કરાવવા ઉપાડ્યો. નાનકડી હાટડી પર જઈ તાળું ખોલતાં પહેલાં ખુશાલે હાટડીને ઉંબરે હાથ લગાડી લગાડી ત્રણ વાર આંખોને અડકાડ્યો ને પછી તાળું ખોલતો ખોલતો એ કહેતો ગયો: “સારા પ્રતાપ આ હાટડીના. બાર મહિના સુધી એણે મને સંઘર્યો’તો. ઓરડી રાખવાનું ભાડું ક્યા ભાઈના ખીસામાં હતું! ને ભાડું થયું તે દીય ક્યો ભાઈ ગૃહસ્થીના માળામાં વાંઢાને ઓરડી દેવાનો હતો! આંહીં જ સૂતો ને આંહીં જ ખાતો.”
‘આંહીં સૂતો,’ એ શબ્દો બોલાયા ત્યારે હાટડી ઊઘડી હતી ને ખુશાલ એક પાટીવાળા (વૈતરા)ના સૂંડલામાં વાસણો મૂકાવતો હતો. સુખલાલે જોયું કે આ હાટડીમાં પહોળાઈએ કે લંબાઈએ કોઈ પાંચ ફૂટનો આદમી સૂવાની સ્થિતિમાં પૂરો સમાય તેટલી જગ્યા નહોતી.
“આંહીં સૂતા?” એણે અજાયબ બનીને પૂછ્યું.
“ટૂંટિયાં વાળીને સૂઈ શકાતું. બે વાર ચોરી થઈ ગઈ. કોઈને ત્યાં સૂવા જવું પોસાય? ટૂંટિયાં વાળ્યાં હોય એટલે સૂતાના સૂતા ને જાગતાના જાગતા! ટૂંટવાઈ જાયેં તો ચાર દોઢિયાં ચોપાટીના વેકરામાં ફગાવી નાખીએ ભાઈ, ચંપી તો ચીજ છે ચીજ! એકલવાયા આદમીની મા કહેવાય ચંપી, મુંબઈમાં તો.”
“હવે ચોરી નથી થાતી?”
“લે, જવાબ દે આને, ઓ તાત્યા!” કહેતે કહેતે ખુશાલે સુખલાલ સામે આંખનો મિચકારો માર્યો.
પાટીવાળાના મોં પર નાની છોકરીના જેવી શરમની છાયા પડી ગઈ. એણે પોતાની ભાષામાં જે ગોટો વાળ્યો તે પરથી સુખલાલ આટલો ભાવ તો પકડી શક્યો કે “આની ચીજો ચોરતાં પહેલાં વિઠોબા દેવ મને આંધળો ભીંત જ કરે! હું મોટર ખટારામાં ચગદાયેલો તે દિવસે મારી સારવાર આ શેઠે જ કરેલી. મને ભાત ભેળો પણ એ જ કરે છે. એના તો ઘણા ઉપકાર.”
“બસ, ચલા!” કહી ખુશાલે ટોપલો ઉપડાવવા માંડ્યો.
“નહીં શેઠ, હજી વજન નથી થયું. જાસ્તી વાસણ મૂકો.” પાટીવાળાએ સામેથી વધુ બોજ માગ્યો.
“હવે, મરી રહીશ મરી ઠાલો! ને આજે તો થોડુંક જ રખડવું છે,” કહીને ખુશાલે ટોપલો પાટીવાળાના શિર પર ચડાવ્યો, ઉપર ત્રાજવાં ને તોલાં મૂક્યાં.
ધોળે દિવસે પણ જે લત્તાઓ બીકાળા લાગે, મુંબઈમાં ને મુંબઈમાં જે લત્તાઓ પાંચસો માઈલ દૂરના પરદેશી પ્રદેશો લાગે, એકાદ ચહેરો પણ જ્યાં પરિચિત રેખાઓવાળો ન મળે, પ્રત્યેક મોં પર જ્યાં વાત વાતમાં હૂલ્લડની પ્યાસ ડોકિયાં કરતી લાગે, એવા દેશી લત્તામાં ને પરદેશી લત્તામાં આગળ આગળ ચાલતા ખુશાલભાઈનો કંઠ કોણ જાણે કેવીય જુક્તિ કરીને વિચિત્ર જાતના અવાજ કાઢતો ગયો: “ડેગ્ચી! ડે…ગ્ચી! હાં…ડી! હાં…ડી!”
કોઈને ‘ચાચા’ તો કોઈને ‘ખાંસા’બ’ કહી બોલાવતો, કોઈને સલામઆલેકુમ કહી અદબ કરતો ને કોઈ બીજાને ‘ક્યું રે મિયાં ઠેંઠણેંઠે’ જેવા ઠેકડીના બોલે બોલાવી સામેથી ‘મહેરબાન ખુશાલભાઈ! અરે યાર! આતે ભી નૈ!’ એવા વિનયભર્યા શબ્દો સાંભળતો ખુશાલ જૂના ઘરાકોની મહોબત કરતો ગયો. વગર ઉઘરાણીએ પણ સામે ચાલીને કેટલાક ગ્રાહકો એને શરમિંદા શબ્દોમાં કહેતા હતા કે “લડકાકી કસમ, ખુશાલભાઈ! આતે મહિનેમેં પૈસા ચુકા દૂંગા! ન ચુકાઉં તો તુમેરે જૂતે ઔર મેરા મું!”
“ફિકર નહીં ફિકર, જનાબ!” ખુશાલનો એ જ જવાબ હોય.
સૌને ખુશાલ સુખલાલની પિછાન દેતો ચાલ્યો: “આ મારો નાનેરો ભાઈ છે. હવે પછી એ વેચવા નીકળશે. એ આવે ત્યારે બોણી કરાવવાની છે, સમજ્યા?”
“આ લત્તાઓમાં બેધડક ફરવાની એક ચાવી છે, તે તને હું આપી દઉં, સુખા!” એમ કહીને ખુશાલભાઈએ સુખલાલની નજીક જઈ કાનમાં કહ્યું: “બાઈ માણસને જાણે જોતો જ ન હો એવો આંધળોભીંત બની જજે. શંકાની નજર પડશે ને, તોય તું જીવતો પાછો નહીં આવ.”
વળતાં ખુશાલે હાફકાસ્ટ ખ્રિસ્તીઓના ને યુરોપિયનોના લત્તા સોંસરો માર્ગ લીધો ને ‘ડેગ્ચી! સોસપેન! ફ્રાઈપેન!’ એવા તદ્દન બદલેલ સૂરોમાં ટૌકા કાઢ્યા. સુખલાલને તો કૌતુક જ થઈ રહ્યું! ઘોઘરા અવાજના ઘૂઘરા ખખડાવતા આ ધિંગા ગળામાં નોખનોખા નિમંત્રણ-સ્વરોની બંસીઓ ક્યાંથી ને કોણે ગોઠવી હતી?
“યુટેનસીલ, મેમ સા’બ! બેસ્ટ ક્વાલિટી,” એમ કહેતો ખુશાલ એક મકાનની સીડી પાસે ઊભો રહ્યો. સામેથી એક યુવાન જેવી ગોરી ઓરત સફેદ કપડે ઊતરતી હતી. તેણે “નો, આજ નેઈ લેના!” એટલા શબ્દો બોલવાની સાથે જ સુખલાલની સામે નજર તાકી: એ સીડીના જે પગથિયા પર હતી ત્યાં જ એકદમ સ્તબ્ધ બની ગઈ. એના મોંમાંથી ચોંકેલા ઉદ્ગારો નીકળ્યા: “હુ’ઝ ધિસ: યે કૌન—સ્માર્ટી?”
સુખલાલ પણ તાકી રહ્યો. આ તો નર્સ લીના હતી.
“યુ લિટલ ડેવિલ! (અરે તું દૈત્ય નાનકડા!)” કહેતી એ એકદમ બબે પગથિયે કદમ ભરતી નીચે આવી—જાણે લસરતી આવી.
ખુશાલ ખસિયાણો પડી ગયો. અંગ્રેજી ભાષાના ‘ડેગ્ચી, સોસપેન, ફ્રાઈપેન, બેસ્ટ ક્વોલિટી’ વગેરે દસેક શબ્દોથી વધુ જ્ઞાન નહીં ધરાવનારો ખુશાલ ઘડીભર તો ભ્રમણામાં પડ્યો: “આ શું? સુખલાલને મારવા ધસે છે? છોકરાની કંઈ દૃષ્ટિભૂલ થઈ કે શું?”
“તું આંહીં!” નર્સ લીના હેતના ઝળઝળિયાંથી છલકતી આંખો લઈ હસતી ઊભી.
“મને કાંઈ જ નથી હવે, નર્સ બાબા!” લીનાને ‘બાબા’ શબ્દે બોલાવનારા ઈસ્પિતાલના મહેતરો પાસેથી સુખલાલે શીખી લીધેલો, પણ આજે સૌ પહેલી જ વાર વાપરેલો, એ લાડશબ્દ હતો.
“યુ સ્ટુપિડ!” એમ બોલતી લીના શોકાતુર અને રોષિત ચહેરે ખુશાલ તરફ ફરીને બોલી: “આને કોણ બહાર લઈ આવ્યું? તમે કોણ છો? તમારે એ શું થાય? એને મારી નાખવા કેમ ફર્યા છો બધા? કમબખ્ત મારા દાકતરોનો એ અપરાધ હું કદાપિ નહીં માફ કરું.”
“મેમ સા’બ, એ મારો નાનેરો ભાઈ છે.”
“આજ સુધી એ મરતો હતો ત્યારે તમે ક્યાં છુપાઈ રહ્યા હતા? આંહીં કેમ કાંધ મારવા કાઢ્યો છે એ બચ્ચાને?”
“મેમ સા’બ!” એમ કહીને ખુશાલે પોતાના પેટ પર હાથ પટક્યો: “ઈસ્કે લિયે.”
“શું કરીને?”
“યુટેનસીલ વેચીને. આજ તો આપે એને બોણી કરાવવી જોઈએ.”
“કમ ઓન! કમ ઓન! ઉપર આવો,” એમ કહેતી એ પાછી ફરીને સીડીનાં બબે ત્રણ-ત્રણ પગથિયાંને છલાંગોમાં દબાવતી ઉપર ચડી. પાછળ ખુશાલે શરમાતા સુખલાલની બોચી પકડીને “હવે ઝટ આગળ થા ને, છોકરી! લખમી ચાંદલો કરવા…” એ શબ્દો સાથે એને આગળ કર્યો. પાછળ પાટીવાળો ને છેલ્લો પોતે.
નર્સ લીનાએ પોતાનો ખંડ ખોલ્યો; પહેલું જ કામ અંદર ઝટઝટ પ્રવેશી જઈને પોતે મેજ ઉપર ગોઠવેલી એક તસવીર પર પડદો ઢાંકી દેવાનું કર્યું.
એ ઢાંકી દીધેલી તસવીર ઉપર છાયા કરતી મોટી એક માટીની આકૃતિ બાળગોપાળ ઈસુ ખ્રિસ્તને ખોળામાં લઈને ગમગીન બેઠેલી કુમારિકા મેરી મૈયાની હતી. તેની પાસે એક પિત્તળના ત્રિશૂળાકાર સ્ટેન્ડમાં ગોઠવેલી ત્રણ મીણબત્તીઓ જલતી હતી.
“સ્માર્ટી, ઈધર બૈઠો, તુમ ઈધર બૈઠો,” એમ કહીને એણે સુખલાલને બરાબર એ ઢાંકેલી તસવીરની નજીક જ ખુરશી આપી. મીણબત્તીના ત્રણે દીવા સુખલાલના લલાટ પર અને આંખોની અંદર, જાણે ભર્યા હોજમાં સ્નાન કરવા પડ્યા હોય ને એવી રીતે, પ્રતિબિંબિત બની રહ્યા. સુખલાલનું કલેવર ક્ષીણ, છતાં લગભગ પારદર્શક કાચને મળતી એની ચામડી હતી.
વીશેક વર્ષનું વય છતાં હજામતને માટે એનું મોં તૈયાર થયું નહોતું. ઓરડામાં આમતેમ ઘૂમીને બારીબારણાં ખોલતી લીનાના મોં પર તરફ તાકી રહેલું સુખલાલનું મોં ત્રણ દીપકોના પ્રકાશ ઉપરાંત ચોથી એ માનવ-દીપિકાની પ્રભાને પણ ઝીલતું હતું, ને તેથી વધુ ગમે એવું લાગતું હતું. ખુશાલ જરા છેટેની ખુરશી પર બુલડોગના જેવી ઢબે બેઠો બેઠો સુખલાલને નિહાળતો હતો; સુખલાલ ઘડીભર તો ખુશાલને પણ નમણો ને ભાવ-નીતરતો ભાસ્યો. લીનાને પણ એ હજુ વણસમજ્યા ભાવે નીરખતો હતો. દાણાના દલાલો પૅકબંધ કોથળામાંથી બંબી મારીને વાનગી જોતા હોય છે તેવી જ જડસુ રીતે ખુશાલ પણ લીનાના શીલની જાતને બુદ્ધિની બંબી મારી તપાસતો હતો.
લીનાએ એક જૂની થઈ ગયેલી નેતરની ખુરસી પર બેસીને પછી પૂછ્યું: “પ્રથમ તો મને સમજાવો, આ બધો શો તમાશો છે? હું તો આશ્ચર્ય પામું છું.”
ખુશાલભાઈએ આ પાકી ‘સાકરટેટી’ની બની શકે તેટલી દળદાર ડગળી કાઢવા તૈયારી રાખી: “મારો સગો નહીં પણ દૂરનો ભાઈ છે. મારો આ વેપાર છે. એમાં એ વેચાણ કરશે તેનો નફો એને રહેશે. હું તો પરિચય કરાવવા નીકળ્યો છું. મેમ સાહેબ, તમારા જેવાનો વસીલો મળ્યા પછી સુખલાલ ન્યાલ ન થઈ જાય શું? એને તો અમારે હવે ઝટ પરણાવવો છે.”
“અચ્છા, લાઈએ ઈધર—સ્માર્ટી કે લિયે—યે દો, યે રખો, યે-યે-યે.”
“ઔર યે ભી મેમ સા’બ, સુપીરિયર ક્વોલિટી: સુખલાલ કે લિયે,” ખુશાલભાઈએ પણ વગર કહ્યે ઠામ ઉમેર્યાં ને વજન કરવા ત્રાજવાં ઉપાડ્યાં.
“વઝન નઈ મંગતા—વઝન ક્યા! અંદાઝ બોલો—યે લો,” કહીને દસ રૂપિયાની નોટ કાઢી.
“એટલાં બધાં એને જોતાં નહીં હોય—જોવે તેટલાં જ વાસણ આપો—” સુખલાલ ડરતો ડરતો, ને ખુશાલભાઈની જડસુ હિંમતથી ગભરાતો ધીરે સ્વરે કહેતો રહ્યો.
તેના જવાબમાં જીભના તદ્દન ગોટા વાળીને આંકડો તૈયાર કરતે કરતે ખુશાલે આ શબ્દો ઉચ્ચાર્યા: “ડા’પણ વઘાર્ય મા! વેપલો એમ ન થાય! આપણે ક્યાં ઠગાઈ કરીએ છીએ? એની જ ઊલટથી એ લ્યે છે. ને બક્ષિસ કરતી હોય તો તે પણ સુપાત્રે દાન છે.”
આ શબ્દો બોલીને ખુશાલભાઈએ કૅશમેમો ફાડ્યો. નવ રૂપિયા બે આના થયા. “ચૌદ આના આપકો પીછે દેતા હૂં, મેમ સા’બ.”
“નેઈ, કુછ જરૂર નેઈ; સ્માર્ટી કે લિયે: ઈધર ફેર આના. બહુત લોક હમારાવાલા હૈ, હમ સબકે ઘર પર લે જાયગા તુમકો, સ્માર્ટી!”
“અમે સવારે જ આપની સલામે હોસ્પિટલે ગયા’તા,” ખુશાલભાઈએ કહ્યું.
“દિમાગ અચ્છા નેઈ થા,” એટલો જવાબ દઈને એણે પ્રથમ જલતી દીપિકા તરફ ને તે પછી સુખલાલ તરફ નજર પાથરી. ને એને આગલા દિનની વાત યાદ આવી: “અરે સ્માર્ટી! દુપેરકો તુમ ચલ ગયા, પિછે વો આઈ થી—વો તુમારી કૌન થી—કઝિન થી? કિ ક્યા સેઠાની થી? ઉસકે સાથમેં એક બડી લેડી ભી થી. મેરા તો સરકી હડ્ડી ભી ખા ગઈ. પૂછ પૂછ કર બેજાર કર દિયા, કિ પેશન્ટ કહાં ગયા? દેશમેં ગયા? કિસકે ઘર ગયા? ઉસકા સરનામા નેઈ રખ ગયા? ઔર વો બડી લેડી—મોસ્ટ બ્યૂટિફૂલ મધર—કિતની ખૂબસૂરત મા થી! —બસ, નિકાલને લગી પૈસા! હમકો દેને લગી. કાયકો? માલૂમ? બોલે કિ, નરસ સાહેબ, ટ-મે સુ-ખ-લા-લ કુ સા-રા કર દિયા. ઢ-ર-મ-મેં ખ-ર-ચ—જો. હો-હો-હો-હો-હો-”
એવું લાંબુંલચ હાસ્ય લીનાના, ગુજરાતી અક્ષરોને ચીપી ચીપી બોલવાના પ્રયત્નને છેડે જોડાઈ ગયું.
કોણ હશે એ બન્ને? એકને તો ઓળખી. સુખલાલના દિલમાં હરણફાળ ભરતી લાગણી ધસી. સુશીલા જ હોય, અન્ય કોઈ ન હોય. એટલી કુમાશથી કોઈ બીજું, ક્યાં ગયા તેનો પત્તો ન પૂછે. પણ સાથે બીજું કોણ હતું? એની માતા? નહીં. એને તો સુખલાલે જોઈ હતી, જરી જરી જાણી પણ હતી. લીનાએ વર્ણવેલું માતૃત્વભીનું રૂપ—અને ધરમાદો કરવા માટે પૈસા કાઢી આપવાની ઉદારતા—એ સુશીલાની જન્મદાત્રીમાં ન સંભવે. મોટાં સાસુ હોવાં જોઈએ. ભદ્રતાની એ ભરયૌવન મૂર્તિ આ જુવાનનાં નેત્રો સામે તરવરી ઊઠી.
લીનાને ઘેરથી ચાલી નીકળ્યા પછી સારી એવી વાર સુધી સુખલાલ અબોલ રહ્યો. આવી ઊજળી બોણી થયા છતાં એણે ખુશાલી દેખાડી નહીં. આખરે ખુશાલભાઈએ જ ચુપકીદી તોડી: “શુકન કંકુના થયા, હો સુખા! વેલાને ચડવાની વાડ મળી ગઈ. હવે તારો ગભરાટ માતર ગયો જાણજે. ફક્ત એક મંત્ર ન ભૂલજે: નજર ચોખ્ખી હશે તો જગત જખ મારે છે.”
ખુશાલના છેલ્લા બોલમાં એના અંતરના ભયનો ઓછાયો હતો. વણપરણેલી, ગોરી, જીવતા માણસનાં માંસ-ચામડાં ચૂંથનારી ને મળમૂત્ર ધોનારી એક ઈસ્પિતાલની નર્સ, એ જો જુવાન હોય તો ભય જન્માવનારી બને છે એવી ખુશાલની માન્યતા હતી. છતાં આ જૂના વર્ગનો આદમી જે ફિલસૂફી ધરાવતો હતો તે ફિલસૂફી નીરોગી હતી. એણે સુખલાલને કહ્યું કે, “આપણે આંખ ચોખ્ખી રાખીએ એટલે દુનિયા જખ મારે છે.” એણે સામા માણસો તરફથી આવતી લાલચોની વાત તો કરી નહીં. સ્ત્રીઓ આવા કે તેવા ફાંસલા બિછાવે છે તે પ્રકારનો વિષય છેડ્યો નહીં. આપણે પોતે જ સંભાળીને ચાલવું, એવી એ વિચારસરણીમાં એક મજા હતી: ફલાણી, ઢીંકણી કે લોંકડી બાઈડીને નામે નબળી વાતો એ વિચાર-તત્ત્વવાળા લોકોનાં મોંમાંથી નીકળી જ શકતી નથી.
“ઈસ્પિતાલે ઈ કોણ બે જણિયું આવ્યાની વાત હતી, હેં સુખા?” સુખલાલે આ પ્રશ્ન પૂછનારા ખુશાલભાઈની સામે શરમાતે મોંએ જોયું. “તારી વઉની?”
“મારાં મોટાં સાસુ પણ ભેળાં હશે, એમ લાગે છે.”
સુખલાલે એ જવાબ વાળતાં વાળતાં એક રોમાંચ અનુભવ્યો. દુનિયાની એક છોકરીને જરીકે પ્રાપ્ત કર્યા સિવાય, એને સ્પર્શવા, મળવા કે પૂરી જોવા પણ પામ્યા સિવાય, વાતોમાં પોતાની ‘વહુ’ તરીકે ઓળખાવી શકાય છે ને મનમાં માની શકાય છે; એ તો નપાવટમાં નપાવટ છોકરાનેય પૃથ્વીથી એક તસુ અધ્ધર ચાલવાની તાકાત દેનાર વાત છે.
“મંદવાડમાંથી ઊઠ્યો છો તયેં જઈને સાસુને પગે તો લાગી આવ! ઈ તને ગોતવા ક્યાં આવવાનાં હતાં?” ખુશાલે વિનોદ કર્યો.
સુખલાલે નિરુત્તર રહેવું જ પસંદ કર્યું. સાસરિયામાંથી પોતાના હડધૂત થયાની વાત બેશક પૂરી જાણીતી હશે, છુપાવવાનો પ્રયત્ન કરવાનો નહોતો, પણ પોતાને મોંએથી પોતાની જ અપમાન-કથા ન કહેવામાં જે એક સભ્યતા રહેલી છે તે સુખલાલમાં સ્વાભાવિક હતી. પોતાની પામરતાનું ગાન કોઈ પણ દિલસોજ સ્નેહીને અથવા દિલસોજીનો ડોળ કરનાર વિનોદલક્ષી માણસને સંભળાવીને થોડી સહાનુભૂતિની હૂંફ મેળવવાની સુખલાલની પ્રકૃતિ નહોતી. એ વારસો એનાં ગામડિયાં માતપિતાના સ્વભાવનો હતો. એ મનોદશા શીખવી શીખવાતી નથી, ઘડી ઘડાતી નથી.
“પ્રથમ તો સાંભળેલું,” ખુશાલભાઈએ વાત ચાલુ રાખી: “કે છોકરી તો છેલછકેલી હતી, બૂટમોજાં પહેરતી ને હાથમાં મઢમ-છતરી રાખી ફરતી. હમણે હમણે માણસ વાતું કરે છે કે છોકરી તો સારી નીવડી છે.”
“અગાઉનીયે ખોટી વાતો…” એટલું જ બોલીને સુખલાલ અટકી ગયો. જેના પર પોતાનો હજુ કશો હક નહોતો તેના વતી પણ પોતે શા માટે બચાવ આગળ કર્યો, એ પ્રશ્ન એના મનમાં રમ્યો. ઘડી પછી એને જ નવો વિચાર ઊપડ્યો કે પેલા વિજયચંદ્રની થનારી એ કન્યાની સુકીર્તિની મારે શીદ આટલી રખેવાળી કરવી પડે છે? એ મારી નથી થઈ શકવાની, છતાં મનને કોણ એમ ગોખાવ્યા કરે છે કે એ તારી છે, તારી છે!
“તારા બાપા કેમ કાયર થઈ ગયા છે?”
“કાયર?”
“હા, એ તો વેશવાળ મેલી દેવાની વાત કરે છે.”
“મેલ્યાં!”
એ શબ્દો સુખલાલ જ બોલ્યો કે બીજો કોઈ, તેની જાણે કે ખાતરી કરવા ખુશાલે સુખલાલની સામે તાક્યું. સુખલાલ બબડતો હતો: “શા માટે મેલું?” સુખલાલના મોં પર ધગેલા રુધિરની લાલાશ હતી.
“શાબાશ, ભડ!” એટલું બોલીને ખુશાલ અટકી ગયો. રખેને આ હિંમત હજુ કાચી હોય ને કદાચ વધુ તપાવ્યે તરડાઈ બેસે, એ બીકે અબોલ બનેલા ખુશાલે પોતાની હાટડી નજીક આવી ત્યારે ફરી પૂછ્યું: “ઈ વિજયચંદ્ર કોણ છે?”
“કોણ જાણે.”
“આટલા બધા આંટાફેરા ઈ ત્યાં શું ખાધા કરે છે—તારે સાસરે?”
“એને ખબર.”
“ઠોંસાવવો જોવે! કોઈ કોઈ વાર એને જોઉં છું ત્યારે, મારા સમ ખાઈને કહું છું કે, એને ઊભો રાખીને બે તમાચા ખેંચી કાઢવાનું મન થાય છે.”
સારું થયું કે સુખલાલ પોતાને શેનું શેનું મન થતું હતું તે ન બોલ્યો, નીકર ખુશાલભાઈ નિ:શંક ક્યાંક ઓડા બાંધત.
બાકી રહેલાં વાસણો પાછાં હાટડીમાં ગોઠવતે ગોઠવતે ખુશાલે આવા થોડાક કડક શબ્દો કહ્યા કર્યા, ને પછી ગજવામાંથી રૂપિયા કાઢી પાટીવાળાને “ઉઠાવ, ચાલ” કહી એક રૂપિયો આપ્યો, ને “આ લે તારી કમાઈના, સુખા!” કહી સુખલાલની સામે પાંચ રૂપિયા ધર્યા.
“હમણાં રાખો, બાપાને પૂછીને.”
“નહીં, વાંસે લટાકો નહીં, બાપાને પૂછવાનું નથી. આ લે, ને ભડ રહેજે!” ખુશાલભાઈએ સુખલાલના ગજવામાં જોરાવરીથી રૂપિયા નાખી દીધા.
ઓરડી પર પહોંચ્યા ત્યારે સુખલાલના પિતાને બેઠેલા દેખી ખુશાલે લલકાર કર્યો: “કાં ફુઆ, દીકરો તમારી ખાંપણનો વેંત કરીને જ હાલ્યો આવે છે, હો કે? પહેલે જ ભડાકે તમને મસાણ પોં’ચાડવા જેટલો પાવરધો બની ગયો છે સુખો! સમજ્યા, ફુઆ!”
“તો હાંઉ, ભાઈ!” સુખલાલના પિતાએ ઉદાર હાસ્ય કર્યું: “આપણું તો ખોળિયું કાગડા-કૂતરા ન ચૂંથે એટલે જગ જીત્યાં.”
“પણ આમ લૂગડાં પે’રી કરીને કેમ બેઠા છો? નિરાંતવા થાવ.”
“હવે નિરાંતવા થાશું રેલગાડીમાં.”
“કાં?”
“અટાણે જ દેશમાં ઊપડવું છે.”
“ગાંડા થાવ મા.”
“બીજી વાત કરવાની જ નથી, ખુશાલભાઈ! મને હવે આંહીં શરીરે નરવાઈ નથી રે’તી; ઝટ ભાગવું છે.”
“ઠીક! ભાગો ત્યારે. હવે તાણ કરવી નથી. તમારો સુખો આજથી રળતો થઈ ચૂક્યો છે. ભે રાખ્યા વગર ભાગો. વાળુ કર્યું?”
“વાળુ માટે પેટમાં જગ્યા નથી, ખુશાલ!” એમણે બુલંદ ઓડકાર ખાધો. આબરૂ—પોતાની તેમ જ સામા માણસની—સાચવવા માટે ધાર્યો ઓડકાર ખાવાની વિદ્યા જૂની છે: વગર ઊંઘે બગાસાં ખાઈને લપ્પી મુલાકાતિયાને ઝટપટ ઊભો કરવાની કળા જેવી જ એ એક આબાદ કરામત છે.
“વેવાઈને ઘેર બાપડાએ હાથ પકડી પકડીને પીરસ્યું. ને મારે રહી થાળી ધોઈને પીવાની બાધા. ઠાંસવું પડ્યું. ઓ…હિ…યાં!”
“ઠીક, ઈ કામ સોળ વાલ ને એક રતી કર્યું! વીવા સમજી લીધા લાગે છે. મને તો બીક હતી કે વેવાઈ આડોડાઈ કરશે. ફતે કર્યું, ફુઆ! હાલો તયેં, લ્યો હું ગાડી કરીને આ આવ્યો.”
ખુશાલ પાણીના રેલા પેઠે નીચે ઊતરી ગયો. તે પછી પિતાએ એકલા રહેલા પુત્રને પાસે બેસાડ્યો ને કહ્યું: “ચાલ દેશમાં.”
“નથી આવવું. ધંધે ચડી ગયો છું.”
“ધંધામાં ધ્યાન નહીં રીયે, દીકરા; ને હું ઠીક કહું છું, હાલ્ય, દેશમાં ધંધો કરજે.”
“પણ શા માટે ધ્યાન નહીં રીયે ધંધામાં?”
“સાંભળ, કઠણ છાતી રાખીને સાંભળ. હું તારો દુશ્મન નથી, તારો બાપ છું, તારું ભલું ચાહું છું. એટલે જ મારે આજે ફારગતી કરી આપવી પડી છે.”
“કોને? શેની?”
“શેઠના કુટુંબને; તારા વેશવાળની!”
સુખલાલ સૂનમૂન થયો. પિતાએ વધુ સ્ફોટ કર્યો:
“મેં શાંતિથી નિકાલ કર્યો છે, કેમ કે એની તો ભવાડો કરવાની તૈયારી હતી. તુંને કોઈ દાકતર પાસે એણે તપાસાવેલો ખરો?”
“ના!” સુખલાલ આભો બન્યો.
“તયેં એણે છેવટ સુધીની બનાવટ કરી મૂકી’તી! તને પુરુષાતન વગરનો ઠરાવનારું દાકતરી સર્ટિફિકેટ એની પાસે છે. મને બતાવીને કહ્યું કે, કાં રાજીખુશીથી ફારગતી કરો, નીકર આ બંદૂક હું ન્યાતમાં લઈ જઈને ભડાકો કરીશ. દીકરા! તારા આખા જીવતરને માથે છીણી બેસતી’તી, એટલે મારે મારાં કાંડાં કાપી દેવાં પડ્યાં. મારે એ ઘરનો ઓછાયો લેવાય ઊભા નો’તું રહેવું, તેને બદલે જમવા રોકાવું પડ્યું. મેં ધાનના કોળિયા નહીં પણ ખેરના અંગારા પેટમાં ઉતાર્યા.”
આંહીં સુધી બોલતે બોલતે પિતા થોડીવાર થંભ્યા. પુત્ર પણ હોઠને પલાળતો પલાળતો ધરતી પર જડાઈ રહ્યો. કલેજાને વળેલી કળ ઊતર્યા પછી પિતાએ કહ્યું: “ઈશ્વરની દયા છે, દેશમાં આપણે દોલત નથી તો આબરૂ તો છે જ ને! આપણે આપણાથીયે ગરીબ ખોરડું ગોતશું. બે ઠેકાણાં આપણા વળમાં છે; તું ચાલ, વેશવાળ થાતાં વાર નહીં લાગે. તારું ઘર બંધાવ્યા વગર હું થોડો જંપવાનો છું?”
“ના. હવે તો આવવું જ નથી.” સુખલાલ જાણે અગ્નિરસ પીતો પીતો બોલ્યો.
“એમ નહીં, તું કન્યા તો જોઈ લે!”
“એ વાત જ કરશો નહીં.”
“તજવીજ તો…”
“બિલકુલ ન કરશો.”
“ત્યારે?”
“મારી ત્રેવડ થયા પછી જ વાત હવે તો.”
“પણ બેટા, લોકોમાં એક વાર ચેરાઈ ગયા પછી આવું કામ બહુ મુશ્કેલ બની જાય છે.”
“ફિકર ન રાખજો. ને તમે તમારે જાવ. મારી પોં’ચ થવા દ્યો.”
“પણ મને તારી બીક લાગે છે.”
“બીક ન રાખશો. મને મારી ત્રેવડ કરવા દ્યો. મારાં બાવડાંના બળે મને બધું કરવા દ્યો.”
સુખલાલના પંજાએ મક્કમ મૂઠીઓ વાળીને પિતા સામે હલાવી. પિતાએ એ પુત્રસ્વરૂપ પહેલી જ વાર દીઠું.