બાગ છે. મોતીબાગ. બાગને બાંકડે બેઠેલા મને આજે અચાનક થાય છે –બાગનું નામ મોતીબાગ કેમ છે.

માળી છે શનોભાઈ.

શનોભાઈ ક્હૅ છે :

જેની નૅચે તમે બેઠા છૉ ભૈ, એ ઝાડને એક સાલ સાવન મંઇનામૉં ફૂલૉંને બદલે મોતી ફૂટેલૉં. ડાળે ડાળે ને ડાખળીએ ડાખળીએ. ઢગલે ને ઢગલે ગરેલૉં – એટલૉં બધૉં એટલૉં બધૉં કે આ તમારો બૉંકડોય દેખાતો ઓછો થયલો. એ વારાનૉં, હઉ ઑંને મોતીબાગ ક્હૅ છે.

બાંકડાની ધાર બન્ને હાથે ઝાલી રાખી મૅં ઊંચું જોયું:

બોરસલી હતી, ભૂરા આકાશમાં. મોતી ન્હૉતાં, ફૂલ હતાં, બોરસલીનાં.

પછી શનોભાઈની આંખોમાં જોઈ મેં એને એક સ્મિત આપેલું –એ લઈ એ એના કામે પળેલો.

સવારના છ વાગતાંમાં મોતીબાગમાં તો કોણ આવે મારા સિવાય? ગામ આવ્યો ત્યારનો રોજ આવું છું. દર સાલ આવું છું –આ મારો દર ઉનાળાનો રિવાજ છે. શ્રાવણમાં જોકે ક્યારેય આવ્યો નથી. જરૂર, ત્યારે વરસી હશે આ બોરસલી. મોતી યે વરસ્યાં હોય. જોકે શનોભાઈએ મને વગર પૂછ્યે કહ્યું તેનું શું? એને કાંથી ખબર કે મને બાગનું નામ મોતીબાગ કેમ છે એવો સવાલ થયેલો? બાગનું મોતીબાગ નામ તો હું નાનપણથી સાંભળતો આવ્યો છું. શનોભાઈ કયા શ્રાવણની વાત કરે છે? કોણ જાણે.

મને અત્યારે જ એક નવો સવાલ થાય છે –નામ આનું શનાભાઈ નહિ ને શનોભાઈ કેમ છે.

પહેલાં આવા સવાલ મને કદી નથી થયા. જોકે હમણાંનું જરા એવું જ ચાલે છે. મનમાં કંઈ-ને-કંઈ અળવીતરા વિચારોનાં ટીપાં ટપક્યાં કરે. થોડા દા’ડા પર મને થયેલું હું હું કેમ છું – ને – રમા રમા કેમ છે. ખરેખર એમ થયેલું કે રમા રમા છે તે તો બરાબર છે, પણ જીવનમાં મારા રમા મારી જોડે જે છે તે શું કરવા છે…

અમે નડિયાદ રહીએ છીએ. ઉનાળાનું વૅકેશન પડે એટલે રમા પિયર જાય –સૂરત. આઠ વરસની દીકરી મમતા ને નાનો બિટ્ટુ એની જોડે જ જાય. આ વેળા ય ત્રણેય જણાં ગયાં જ છે. પણ હું? હું તો અહીં જ આવું. ગામ આવું એટલે મોતીબાગમાં તો વગર ચૂક્યે આવું. એમ જ સમજો ને કે મોતીબાગમાં આવવા જ ગામ આવું છું. ગામ–ઘરમાં હવે એક ફૈબા જ રહ્યાં છે. એમને મળવા આવું છું એમ પણ ક્હૅવાય. જોકે એવું લાગે દર ઉનાળે કશુંક જો મળી આવે તો એ લેવા ગામ આવું છું. પાછો જઉં ત્યારે થાય, મળી ગયું, પણ શું એ તો ક્યારેય સમજાય નહીં.

રમા તો ઘણી વાર સૂરત આખું વૅકેશન રહી પડે. આ વેળા તો નડિયાદ બધાં મારી પહેલાં પ્હૉંચી જવાનાં છે. રમા પાછી ફરે એટલે સરસ સરસ ખાવાનું બધું ખાસ લાવે: ‘ધનજીભાઈ’-નાં ભજિયાં ને પેટિસ તો લાવે જ, કોઈ વાર ગોબાપૂરી ય લાવે. આ વખતે પણ કંઈ-ને-કંઈ લાવવાની જ. હમ્મેશની જેમ છોકરાં મને આ વેળાએ ય પૂછશે: શું લાવ્યા, પપ્પા? ગામથી તમે શું લાવ્યા? તો ગલ્લાંતલ્લાં કરી વાતને ઉડાવી દઈશ. કહીશ: જુઓ આ વખતે તમને બન્નેને સરસ મજાના રેઇનકોટ અપાવી દઈશ –સ્કૂલ તમારી ચાલુ થાય કે તરત.

પણ આવું ક્હૅતો હોઈશ ત્યારે જોકે રમાયે બોલતી જ હશે : એ શું લાવવાના’તા? ધૂળ ને ઢેફાં? જઈને બૅહી રિયા અશે બાગને બાંકડે –હું ને રમા બન્ને સાથે બોલતાં હોઈશું એટલે કોઈનું કોઈને કંઈ સંભળાશે જ નહિ– નંઇ તો પછી ચૉંટી રિયા અશે હીંચકે ઝૂલતા ઍમનાં ફૈબા જોડે, લાડકા નંઇ નાનપણાના…!: જોકે છોકરાં તો ત્યાંલગીમાં દોડી ગયાં હશે, રમવા, શેરીમાં…

અમે ઘણીય વાર એકમેકને વારફરતી સાંભળવાને બદલે એમ સાથે-ને-સાથે બોલીએ છીએ. એટલે અવાજોની અથડાકૂટડી સિવાય કંઈ થતું નથી. મેં રમાને અનેક વાર કહ્યું છે : સાંભળ તો ખરી શું ક્હું છું તે, જોડે ને જોડે શું બોલ્યે રાખે છે? પણ જવાબમાં રમા સામી તાડૂકે છે: તે તમે સાંભળો ને! હારે ને હારે તમે શું કામ ભચડ્યે રાખો છો? ડાચલાકૂટ વિનાનું તમને કંઈ આવડે છે ખરું?: એની એવી તોછડાઇ મારાથી સ્હૅવાય નહીં, નરી ચીઢ થાય, બધું અકારું થઈ પડે. થાય, આનું તે શું કરું હવે? એવી વખત મને એના દેદારે ય ન ગમે. ખાસ તો વાયલનું એનું ઢીલું-ઢીલું જિજરું બ્લાઉઝ મને બહુ અખરે. રમા કેટલાય વખતથી બ્રેસિયર તો પ્હૅરતી જ નથી –ક્હૅ છે -ઘરમાં ને ઘરમાં જરૂર શી છે એવાં લટકાંમટકાંની..

આ ફેરી જોકે મને થાય છે, ગામથી જામફળ જરૂર લઈ જઈશ. આ મોતીબાગની નીચે જ જામફળિયું છે. ડાળખીએ ડાળખીએ મોતી ફૂટ્યાંની આ શનોભાઇવાળી વાત પણ લઈ જવાશે. મમતા–બિટ્ટુને તો એમાં બહુ જ મજા પડશે, નવાઈ લાગશે. બોરસલીને મોતી ફૂટ્યાની વાત રમાને ય ગમશે કદાચ –કેમકે એનું કંઈ ક્હૅવાય નહિ– એવું ય ક્હૅ કે તો પછી મોતી જ ઉખેડી લાવવાં’તાંને… જામફળમાં ય વાંધા પાડે: નર્યા નાનકૂડાં! કાચાં નચ્ચ! કેમનાં પકડી લાય્વા? ડચૂરો કેટલો ભરાય છે –ક્હૅતી, ફૅંકશે, બારી બ્હાર…

મોતી ફૂટ્યાંની વાતે મૅં બીજી વાર ઊંચે જોયું. બોરસલી જ હતી, ભૂરા જ આકાશમાં ને મોતી ન્હૉતાં, ફૂલ જ હતાં, બોરસલીનાં જ હતાં. સામે, પણ ખાસ્સો દૂર – શનોભાઈ જ હતો – એવો જ – કામે વળગેલો. ચાર–પાંચ દા’ડાથી બાગના આ ભાગમાં એ લૉન બેસાડવાનું અઘરું કામ કરી રહ્યો છે. નજીકના કોઈ ફાર્મમાં ઉગાડેલી તૈયાર લૉનનાં માટીસોતાં ચૉસલાં સુધરાઇવાળા ઊંટલારી ભરીને મૂકી ગયા છે તે કડિયો લાદી બેસાડે એમ શનોભાઇ ચૉસલું–ચૉસલું બેસાડી રહ્યો છે.

હું જોઈ રહ્યો છું કે શનોભાઈને લૉન બેસાડવાનું ફાવતું નથી, કે પછી એને કરવું નથી. શનોભાઇની હથેળીઓ ટૂંકી છે ને આંગળાં તો એથીય ટૂંકાં, તે પેલાં ચૉસલાં હથેળી બહાર વધી પડે છે ને લચકઈને ભાંગી જાય છે. આ બધામાં જોકે, ખરી ક્હૅવાની વાત તો ક્યારની રહી જ જાય છે….

અહીં બાંકડે બૅઠો–બૅઠો હું એક છોકરી આવે એની રાહ જોઉં છું. કાલેય ન્હૉતી આવી. જુવાન છોકરી છે –ગામની નથી, અજાણી છે– બહારની, શ્હૅરની છે. ચારપાંચ દા’ડાથી એ પણ બાગમાં આવે છે –મારી જેમ, વહેલી સવારમાં. પણ કાલની આવી નથી. પરમ દિવસે નીચલાણમાં જામફળિયામાં એની જોડે જે થયું મારાથી –અદ્ભુત એવું તો એકેય ઉનાળે બન્યું નથી. એવું તો ક્યારેય –બૅંતાલીસ વર્ષની મારી કૅરિયરમાં કદાપિ બન્યું નથી. જે બન્યું, એ મારા જીવનમાં પહેલીવારકું છે.

બન્યું છે એમ કે તે દિવસે નીચે જામફળિયામાં મારાથી એ છોકરીને બાઝી પડાયું છે, સમજો ને, કે વળગી પડાયું છે. એ તો ઠીક, પણ પછી મારાથી ગાલે એના ચુમ્બન જેવું થઈ ગયું છે –હોઠે નહીં, કેમકે હિમ્મત ત્યારે, લાગે છે કે ખૂટી ગઈ હશે –એટલે એને બચ્ચી જ ક્હૅવાય. બધું અવશપણે થઈ ગયેલું –હાંફળફાંફળમાં. મારો ખાસ કોઈ ઇરાદો ન્હૉતો.

ઘેર ગયા પછી છોકરીને બધું બહુ વિચિત્ર લાગ્યું હોય, ને આખું ન પણ ગમ્યું હોય. છોકરી જો આવે, તો મારે નવું કંઈ નથી કરવું –ખાલી સૉરી ક્હૅવું છે. દિલથી એની માફી માગવી છે….

જરા માંડીને કરું આખી વાત.

પહેલવારકી મૅં એને આ લૉનનાં ચૉસલાં આવ્યાં ને, એ દિવસે જોઈ. વાત એમ હતી કે હું મારા નિયમે કરીને બેઠો’તો અહીં, બાંકડે –અને, સામેના બાંકડે એ જાણે એકાએક જ કશા છોડવાની જેમ ઊગી આવેલી! હશે બન્ને બાંકડા વચ્ચે પચીસેક ફૂટનું અન્તર. મારા અચરજનો પાર ન્હૉતો: સાલું ક્યારનું તો કોઈ હતું નહીં, ને આ આવી કાંથી? ઉપરથી સીધી ઊતરી આકાશી પવનના રસ્તે? કે પછી બાગની આ ચૉમેર ભમતી હવામાંથી બની આવી? છોકરીના આવવાથી મારી સામેનું આખું એવું થઈ ગયું –જાણે રંગમંચ. છોકરી ફ્રૉકમાં હતી. સફેદ ફ્રૉક. એમાં ચાંલ્લા–ચાંલ્લાની ડિઝાઇન જણાતી’તી, કદાચ, જાંબલી–જેવાં પોલકા ડૉટ્સની ડિઝાઇન હતી. વાળના એણે બે ચોટલા વાળેલા ને આગળ છાતીના ઉભાર પર રમતા મૂકેલા. ઉભાર, કળવામાં મુશ્કેલી ન પડે એવો ઠીક ઠીક મોટો ગણાય –એને એમ જોતાં, મૅં જોયેલું, કે મારી હથેળી ખૂલી ગયેલી, જોકે તરત મૅં ઍને મૂઠીમાં પાછી વાળી લીધેલી. છોકરીએ ચોટલા બરાબર કસીને વાળેલા ને બેવડ બાંધેલા, તો ય, ઠીક ઠીક લાંબા હતા. મને થયેલું વાળ આના બહુ જ લાંબા છે – ખુલ્લા કરે તો પગનાં મોજાંને ય ઢાંકી પાડે.

છોકરી જોડે જે બન્યું, એ દિવસે, ત્યારે વાળ એના, હું ક્હું છું એમ ખુલ્લા હતા –પૂરેપૂરા ખુલ્લા.

એ બૂટમાં હતી. સફેદ બૂટ. કૅન્વાસના. મોજાં હતાં –એ ય સફેદ. હાથમાં એના કદાચ ગુલાબ હતું. એ જોયા કરતી’તી બેઠી–બેઠી હાથમાં રાખેલા ફૂલને. કોઈ કારણે ચોટલા એણે ઉલાળીને પાછળ કરી દીધેલા. પછી ગુલાબને એ ફેરવીફેરવીને જોયા કરતી’તી -ક્યારેક ઝડપી વળ આપતી’તી, જેથી ગુલાબની ચકરડી થાય.

બીજે દિવસે જાસૂદ હતું એના હાથમાં –પછી ત્રીજે કે ચૉથે દિવસે પોયણું હતું એના હાથમાં. જે બન્યું મારાથી, એની જોડે, એ દિવસે, ત્યારે એનું ફ્રૉક જાંબલી હતું ને ઍમાંના પોલકા–ડૉટ્સ સફેદ હતા. ત્યારે પણ હાથમાં એના પોયણું હતું.

મૅં પહેલે જ દિવસે નોંધેલું કે છોકરીની હથેળીઓ તો ખાસ્સી લાંબી અને પાતળી–પાતળી છે, એની જોડે જો શેક્હૅન્ડ થાય તો મારી હથેળી તો ક્યાં ય ગોપવઇ જાય! તરત જ ત્યારે ધ્યાનમાં આવી ગયેલું કે છોકરી શામળી છે, પણ તાજી જ જુવાન છે. ચ્હૅરો એનો નાનો છે, પણ બહુ જ સુરેખ.

હું એને જોયે રાખું, એમ ટીકી ટીકીને, તે સારું નહિ એમ સમજાતાં પહેલે દિવસે તો હું પછી ઊઠી ગયેલો ને બાગની અંદરની બાજુથી પદમ–તળાવડી પ્હૉંચી ગયેલો. રસ્તે એક મને ખાસ થયા કરતું’તું કે છોકરીની પાંપણનાં પતંગિયાં જરા ય ઠરતાં નથી. મને થતું, છોકરી કશું તૈયાર ફળ છે –સમજો ને કે મઘમઘતું જામફળ.

અત્યારે પણ નીચેથી આખું જામફળિયું પવનમાં એવી જ રસીલી પીમળ ફેલાવી રહ્યું છે. મૅં નજર નીચલાણમાં કરી. જામફળિયું જ હતું –એવું જ ધૂણતું ઝૂમતું. પવનની સરસરાટી ય કેવી ઊકલતી ફેલાતી રહી છે ચૉમેર…!

શનોભાઈ બેસાડી રહ્યો છે તે લૉનનાં ચૉસલાં ફૂટ–ફૂટનાં જણાય છૅ –ચૉરસ ચૉરસ કાપેલાં છે, પણ પાણીભીનાં છે, એટલે થોડું મુશ્કેલ પડે છે. પહેલાં તો દરેક ચૉસલાને આંગળાંથી કળે કળે ઉપાડવાનું, ઉપાડવાનું તો ઉપાડવાનું, પણ પછી, ચૉસલાં ગોઠવાતાં ચાલ્યાં છે એટલે આઘે હેમખેમ પ્હૉંચાડવાનું, રસ્તામાં લચકઇને ભાંગી જાય નહીં એનું પાકું ધ્યાન રાખવાનું. શનોભાઇથી ધ્યાન ર્હૅતું નથી, કે પછી રાખવા માગતો નથી, અત્તાર લગીમાં નાખી દેતાં પાંચ–છ તો ભાંગ્યાં જ છૅ.

લૉ! ક્હૅતાંમાં જ ભાંગ્યું!

ચૉસલું ભાંગ્યું તે કોઈ જોઈ તો નથી ગયું ને, એ જાણવા શનોભાઈ બાઘું મારે છે કેમકે ક્યારનાં ભાંગતાં જ રહ્યાં છે –ને દૂર છું તો ય ભાળે છે મને. હસી પડે છે. મારાથી ય જવાબમાં હસાવું જોઈએ પણ ખાલી હસવા જેવું જ થાય છે.

કેમકે મને છોકરીની હવે ચિન્તા થવા લાગી છે: એ આમ બીજે દિવસે ય આવી નહીં. થાય છે કે આવશે તો ખરી જ. પણ ન જ આવે તો? જે બન્યું એથી ડરી ગઈ તો નહીં હોય ને? ગુસ્સે ભરાઈ હોય. કદાચ હું આગળ વધું એવી બીક લાગતી હશે એને. જોકે ઊંધું ય બની શકે: લલચાઈ હોય, ઉમળકે ઑગળતી ઓછી ઓછી ય થતી હોય. તો આવતી કેમ નથી? કોઈને ક્હી દીધું હોય, ને તેને લઈને આવે તો? ભલું પૂછવું. તો તો ભારે પડી જાય. ગામડાગામમાં લેવાના દેવા પડી જાય. જોકે એવી નથી –કાં કશો વાંધો લીધેલો? ને મેં ય કરી કરીને એવું તે શું કરી નાખ્યું છે? એમ ગભરાવાની જરૂર નથી. કોઇને લાવશે, તો સમજાવીશ, કે ભઇલા, થઈ ગયું એ થઈ ગયું, માફ કરી દો.

મારો રોજનો નિયમ એવો કે તડકા ચઢતા થાય એટલે પછી ઊભો થઉં. ને ચાલવા માંડું ઘર ભણી. ફૈબા બેઠાં જ હોય મારી વાટ જોતાં. કોઈ કોઈ વાર ઘેર જતાં પહેલાં નીચે જામફળિયામાં લટાર મારી આવું. જામફળિયું એટલે જામફળની મોટી વાડી. મોતીબાગની જમણી તરફ છે. સૂરજ એની નીચેથી ઊગે છે. વાડીમાં વહેલી સવારે તો કોઈ ન હોય –સિવાય કે ઝમઝમતું એકાન્ત. ચકલાં, ખિસકોલીઓ હજી તો ધીમે–ધીમે શરૂ થતાં હોય. પછી આવે લૅલાં. એમના મૉજીલા કૂદકા –ધીરે-ધીરે તાનમાં આવે લૅલાં ને કૂદકા થાય ઊડણફડાકા –અહીંથી તહીં ને તહીંથી અહીં. એકથી બે ને બેથી ચાર–છ–આઠના જૂથમાં. કલબલનો થાય કલશોર –ચાંચો ને પાંખોની મારકાપભરી કિકિયારીઓના કાફલા. જોતજોતામાં તો જામફળિયું શાન્તિમાંથી મીઠા કોલાહલની જાણે ફૅક્ટરી.

જામફળિયામાં જેમ જેમ ઊંડે જાઓ તેમ તેમ ઉગમણે જાઓ. મને એ ઊંડાણ બહુ ગમે. નડિયાદમાં કાંથી મળે આ બધું? છેક ઉગમણે બીડ છે –ગાંડા બાવળના કંઈ કેટલા ય છતરિયાળા ઝૂંડવા ને બીજાં ઝાંખરાંપાંખરાંની લુખ્ખાશભરી અડાબીડ ઝાડી. સવારમાં તો સૂરજ પોતે જ ટૉર્ચ જેવો –કશું શોધતો જાણે બગાસાં ખાતો મગન પગી.

છોકરી જોડે જે બન્યું એ દિવસે, મગન પગી ન્હૉતો, આગલી સાંજનો વતન ગયેલો. મને થાય છે, મગન હોત તો કેવું સારું –જે થયું, એ થાત જ નહીં.

જોકે એવું જે થાય છે તે આ છેલ્લા બે દાડામાં મને અનેકાનેક વાર થયું છે.

ખરેખર તો મારે કાલની જેમ આજે ય ઘેર પાછા જ જવું જોઈએ. છોકરી માટે આમ બેસી ર્હૅવું ઠીક નથી. કોઈ મતલબ નથી એક અણજાણ છોકરીની આમ રાહ જોવાનો. એવું ય બને કે વગર મફતના વેતરાઈ જવાય. છોકરી જો કોઈને લઈને આવે, તો તો મને બિલકુલ જ પાલવે નહીં. જોકે જોડે આવવા એને મળે કોણ? અરે પણ, ઊતરી છે કોને તાં એ ય કાંથી જાણવાનો’તો? નામ સરખું નથી જાણતો…! ખૅર. જે થયું એ થયું. માફી, એવું હશે તો રણછોડરાયની માગી લઇશ, જઈ આવીશ એક દિવસ ડાકોર.

પણ ના. ઘેર પાછા જવાનો અર્થ નથી. કાલની જેમ મને આજે ય વહેલો પાછો ફરેલો જોઈને ફૈબાને કાલે થયેલું એથી વધુ અચરજ થવાનું. એટલે ઘેર તો નથી જવું. એવું ય બને કે એમને કંઈ વ્હૅમ પડે. ફૈબા મારાં બહુ ચતુર છે. વહાલાં છે મને. જેવાં શાણાં છે તેવાં જ રૂપાળાં છે. એમની થોડી દુઃખની વાત છે. બાળવિધવા છે. પદ્મા એમની બાળપણની બ્હૅનપણી. મૂળજી –ફળિયાનો છોકરો. મૂળજી, ફૈબા, પદ્મા ને બીજાં છોકરા–છોકરી બધાં ભેળાં રમ્યાં હશે થપ્પો, ઘર–ઘર કે રેતીનાં દેરાં. બને કે ફૈબાનું દેરું પદ્માએ લાત મારી ભાંગી નાખ્યું હશે ને પછી ફૈબાએ પદ્માનું ભાંગી નાખ્યું હશે. બન્યું એમ કે ફૈબાનાં લગન મૂળજી હારે થયાં. પદ્માને એ અંદરથી ગમેલું નહીં. બધું આ મને ફૈબાએ જ ક્હેલું છે કૅમકે પદ્મા માનતી કે મૂળજી એનો હતો. પછી પદ્માનાં લગન તો થયાં જ – નગરશેઠ જોડે. શેઠ પદ્માથી મોટો, બીજવર, અઢાર વર્ષે મોટો, પણ નગરશેઠ. કમનસીબ એવું કે ફૈબા એક જ મહિનામાં રાંડેલાં. હજી તો સાસરે ય નહીં વળાવેલાં. મૂળજી કોઈનું સમચરી કરવા કરનાળી ગયેલો, ચાંદોદ પાસે, પાછાં ફરતાં નર્મદામાં મોટું તોફાન ઊઠેલું ને એ લોકોની પનઇ ઊંધી વળી ગયેલી. મૂળજી કે કોઈ બચેલું નહીં. ક્હૅ છે ભારે તોફાની પવનો રમણે ચડેલા. સીધું વ્હૅવાનું છોડીને નદી કલાકો લગી ઘૂમરાવે ઘૂમ્યા કરેલી. સમાચાર કોઈ બીજી પનઇવાળાઓ લાવેલા ને તે ય ચાર–ચાર દા’ડા પછી…

મને થાય છે છોકરી આવી; પણ ના, નથી. કંઈ નહીં. આવે કે ન આવે, મારે ઘેર નથી જવું. કાલે વ્હૅલા ગયાનો થોડો પસ્તાવો થયેલો. આખો દા’ડો અમળાયા કરેલો: શું કામ વ્હૅલો નીકળી આવ્યો? રાતે તો એમ જ થતું’તું કે ક્યારે સવાર પડે ને ક્યારે પ્હૉંચું મોતીબાગમાં…એથી, નથી જતો.

ફૈબાની વાત પૂરી કરું: એમને મારે માટે પહેલેથી બહુ જ વહાલ. નાનો હતો ત્યારે ફૈબા મને હેઠો જ ન મૂકે -કેડમાં જ રાખે. મને ઝાંખું ઝાંખું યાદ છે, નિશાળેથી પાછો ફરું એટલે દોડતાંક ને ઊંચકી લે ને છાતીએ ચાંપી બન્ને ગાલે બચીઓ પર બચીઓ ભરી અકળાવી મૂકે. ફૈબા હાલા સરસ ગાતાં ને મનેય, એમને ખૉળે માથું મૂકું ત્યારે જ ઊંઘ આવે. આ રમા જોડે લગન થવાની વાત આવી એટલે પછી, સમજો ને કે હું મોટો થયો. તો ય હીંચકે ફૈબા જોડે ઝૂલવાનો નિયમ આજની તારીખે ય ચાલુ છે. ફૈબાને વારતા ક્હૅતાંય બહુ આવડે. અરે સાચી વાત પણ એવી રીતે કરે, જાણે વારતા ક્હે છે –એટલે જોકે ગમે નહીં એ જુદી વાત…પદ્માનો લગન પછી કેવો તો અંજામ આવ્યો એ વાત, બાકી, મને તદ્દન એવી જ રીતે કરેલી.

લો! વળી પાછું શનોભાઈનું ચૉસલું લચકઈ ગયું! વળી પાછું શનોભાઈએ બાઘું માર્યું ને વળી પાછો ભાળ્યો –મને જ. હસ્યો. પણ આ વખતે તાં રહ્યોરહ્યો બોલે છે :

હ્ઉં કરું ભૈ? વાતમાં કંઈ માલ જ નથી તો!

જવાબમાં મારાથી પણ એ વખત જેવું હસવા–જેવું જ થાય છે. પણ પછી –

એક સળેકડી શોધી ભોંય પર હું ચિત્ર કરવા લાગ્યો છું. છોકરીનો ચ્હૅરો બનાવવા એક મોટું લાંબું મીંડું દોરું છું. નોકરી મારી ડ્રાફટ્સમૅનની છે નડિયાદમાં પીડબલ્યુડીમાં. ડૉઇન્ગ મારું પહેલાંથી સારું એનો પ્રતાપ. બાકી એવી સારી નોકરી મળે આ જમાનામાં? રામ રામ ભજો! છોકરીની આંખો, નાક–ની લાઇનો કરી હું એના હોઠની લાઇન કરવા જઉં છું એ જ વખતે મને થયું કોઈ મારી બિલકુલ નિકટ ઊભું રહી ગયું છે.

મૅં જોયું તો શનોભાઈ. તદ્દન મારી સામે ખડો હતો. ક્હે :

સાએબ ખરું કઉં, આ બીજે ઉગાડેલી લૉનનૉં ચૉહલૉં ઑંમ ઠઠાડવાનું મને બ્ઉ ગમતું નથી. કાલે તો એક આખી બીજી ઊંટલારી લાબ્વાના છે…

મને થાય છે શનોભાઈ નજીક તો આવી જ ગયો છે. વાત વધારશે એમાં શક નથી ને મારાથી પછી છટકાશે નહીં એ ય એટલું જ નક્કી છે. બીજું તો ઠીક, છોકરીની રાહ જોવામાં ભંગાણ પડશે. એટલે બાંકડેથી ઊઠું છું ને સળેકડી તોડીને ફૅંકતા, સાથે બગાસું ખાવા જેવું કરતાં બોલું છું:

થાય શું ભઇ? નોકરી એ નોકરી –કર્યા વિના છૂટકો થોડો છે?

બોલતાં બોલતાં શનોભાઈથી હું ખાસ્સો દૂર પ્હૉંચવા કરું છું, જાણે બાગની અંદરના ભાગે મને અચાનક કશું કામ યાદ આવ્યું હોય…

થોડે જઈ મૅં પાછળ જોયું તો શનોભાઈ પણ ચૉસલાંના એના ઢેબા ભણી પાછો જતો’તો. એની ચાલમાં ધીમાશ હતી, પણ સાથે, કામને નપેટવાની ચિન્તા ય ઓછી ન્હૉતી. નામ એનું શનોભાઈ કેમ છે ને શનાભાઇ કેમ નથી એ પૂછવાની એ પૂરી તક હતી –મને બરોબર યાદે ય હતું– પણ પંચાતીમાં પડેલો જ નહીં…

વાત હું ફૈબાની –ના, ફૈબાએ કરેલી પદ્માનાં લગન પછીના અંજામની કરતો’તો. ફૈબાની એ લઢણ મને હજી ભળાય–સંભળાય છે :

એવું છે ભાઈ આ પદમ–તળાવડી છે ને, તે પદ્માને લીધે છે. મોતીબાગ ગામને છેડે છે, ઊંચલાણમાં. નાનકડી ડુંગરી પર જ ક્હૅવાય. બાગની જમણી બાજુએ જેમ જામફળિયું છે એમ ડાબી બાજુએ પદમ–તળાવડી છે. ત્યારે સયાજીરાવ ગાયકવાડનું રાજ હતું. ગામ રાજાના તાબામાં. પદ્માનો વર નગરશેઠ તે ગામનું પહેલું મોભી માણસ. તળાવડીમાં પોયણાં, ત્યારે ન્હૉતાં થતાં –

આ વખતે મને, જામફળિયામાં ખુલ્લા વાળમાં શોભતી ને હાથમાં પોયણું રાખી ઊભેલી છોકરી –જેની જોડે જે બન્યું– તદ્દન દેખાય છે એવું લાગે છે.

– હવે તો મોટાં મોટાં થાય છે ને સફેદ તો એવાં, જાણે હંસ. તળાવડીને બિલકુલ અડીને હતી નગરશેઠની હવેલી. હજી છે, ખખડધજ, જૂની જટ. ત્યારે તો હવેલી પદ્માનું સાસરું જ ને? ભર્યુંભાદર્યું ને ઝાકમઝોળ. લગન પછી પદ્મા મને કદી મળેલી નહીં, મારા રંડાપા વખતે આછું મળી ગયેલી, એટલું જ. પણ ભગવાનને ઘેર કેવું છે તે તો જુઓ  શેઠ–શેઠાણીને પાશેર માટીની ખોટ હતી –હજાર ઉપાયે ખોટ ખોટ જ રહી.

જોકે તો ય બન્ને એકમેકને જોડાયેલાં રહ્યાં.  નગરશેઠે બીજી –એટલે કે ત્રીજી– ન કરી તે ન જ કરી. પદ્માએ પણ મનને વશમાં રાખેલું. પાછલાં વરસોમાં નગરશેઠ સાવ નંખાઈ ગયેલો તે મેડીએ પલંગે પડ્યોપડ્યો માળા જપ્યા કરે. પદ્મા તો કોડીલી, પણ દુખિયારી તે સાંજ પડ્યે રોજ મેડીએથી ઊતરે ને તળાવડીમાં પગ બોળી બેઠી ર્હૅ –રાત ઢળતી થાય તાં લગી. એ, એનો રોજનો નીમ. મેડીનાં પગથિયાં છેક તળાવડીમાં ઉતારેલાં છે – હજી હશે, દેખાતાં…એક સાંજે પદ્મા બેઠી’તી પગ બોળીને. પૂનમ હતી, તે આકાશે થાળી જેવડો ચન્દ્રમા. ક્હૅ છે પદ્માને શું થયું તે ઊભી થઈ ને ચંદ્રમાને જોતી જોતી તળાવડીનાં પાણી પર ચાલતી થઈ –જેટલે ચાલી એટલે પાણીએ, સપાટી બની એને ધારી ય ખરી, પણ પછી શું થયું, તે કોઈ જાણતું નથી. ગઈ તે ગઈ પદ્મા –પછી ક્યારે ય પાછી ન આવી. બીજે વરસે શેઠે ય ગયો, ભગવાનને ઘેર, ક્હૅ છે –

પદ્માને કોઇ સામેથી લેવા આવેલું. લઈને આકાશે ઊડી ગયેલું. કોઈ કોઈ તો એમે ય ક્હૅ છે, પદ્મા પાણી પર ચાલતી–ચાલતી છેક સામે કિનારે ગયેલી ને પછી સીમમાં થઈ વગડામાં ચાલી ગયેલી. વગડો જામફળિયાની બીડની પછીતે છે…

એ પૂનમ શરદપૂનમ હતી, ભઇલા. મારે તે દાડે અપ્પાસ હતો.

તમે અપ્પાસ દર પૂનમે જે કરો છો, તે એટલે?

હુંમ્ કહી ફૈબા છેડાથી આંખો લૂછવા લાગેલાં – રડી પડાયેલું એમનાથી.

શનોભાઈથી બચવા મૅં બાગના આ વચલા ભાગે તો પ્હૉંચી લીધું –ફર્યો અહીંતહીં. પણ હવે શું? અહીં ને અહીં ચાલ્યા કરું તો નાહકનો ટાઇમ બગડે.

એમ સમજાતાં તરત પાછો ફરું છું ને પાછો બાંકડે બેસું છું. બેસતાંમાં તરત થાય છે –કારણ તો અહીં છે –છોકરીનું– એની રાહ જોવાનું.

જોકે મોતીબાગનો આ તો બીજો બાંકડો છે. પહેલાં બેઠો તો એની સામેનો.. એટલે બોરસલીવાળો હવે ખાલી છે ને બરાબર મારી સામે છે. બાંકડો બદલાયો. એટલે એક સારું થયું ને એક ખોટું થયું. સારું એ કે શનોભાઈ ને એમનાં ચૉસલાં –બેસતાં કે લચકાતાં– બધું મારી પૂંઠે ગયું. દેખાતું બંધ. બાગનો ગેટ પણ પૂંઠે ત્રાંસમાં ચાલી ગયો. જોકે એટલે જ ખોટું થયું: છોકરીની રાહ જોવાનું એથી થોડું અગવડભર્યું થઈ ગયું. ડોકું વારે વારે આમ પાછળ કરવું પડવાનું, ને પીઠેથી આમ ઢળી–ઢળીને જોવું પડવાનું.

છતાં, જોઉં, રાહ તો જાઉં. મારું મન ક્હૅ છે છોકરી આવશે, જરૂર આવશે. શનોભાઈનાં આ લચકઈ જતાં ચૉસલાં જેવું, બીજા કોનું થાય છે? કોઈનું થાય છે ખરું, પણ મને યાદ –હા, યાદ આવી ગયું –એવું, રમાનું થાય છે, રમાનું. શિયાળામાં બાજરીના રોટલા રમા હાથથી ઘડે. ને ત્યારે મૅં જોયું હોય કે એની ય હથેળીઓ ટૂંકી ટૂંકી છે ને એટલે રોટલો મોટો થતાં થતાંમાં તો લબડી પડે છે! જોકે રમાની હથેળી? જવા દો વાત. એના નખમાં તો મૅલ હોય છે જ, આંગળાંનાં વેઢાંમાં કાપે કાપે મૅલની છારી બાઝેલી હોય છે. ક્હું એને હું કે હાથ એકાદ વાર તો સાબુથી ધો દા’ડામાં! ખાવા બનાવતાં પહેલાં તો ધો! પણ ગણકારે તો રમા શેની?

આંગળાં તો મારાં કુલિગ શોભનાબેનનાં બહુ જ ચોખ્ખાં. મારા સાહેબનાં સ્ટૅનો છે એ. નડિયાદમાં અમે પીડબલ્યુડીમાં ચાર–પાંચ વર્ષથી સાથે છીએ. મારાથી તો સીનિયર છે, ઉમ્મરમાં ય દસબાર વર્ષ મોટાં હશે. ગોરાં, જાડાં તો ખરાં, પણ જાજરમાન. હથેળીઓ એમની એમના જેવી જ ફૂલેલી ભરાઉ ગુલાબી પોચી–પોચી. એમને એક કટેવ છે, વાત કરતાં કરતાં બિલકુલ મારી નજીક આવી જાય છ –ક્યારેક તો સાવ અડોઅડમાં વૅંતનું જ છેટું. મને એમની હથેળીઓની ખબર એ રીતે કે શોભનાબેન મળે કે તરત, અને ઑફ્ફટાઇમ હોય ત્યારે તો ખાસ – મારી બન્ને હથેળી પોતાની હથેળીઓમાં લઈ લે ને બહુ જ હેતથી, હલો, કેમ છો, શું ચાલે છે, ભાભી કેમ છે, મજામાં તો છો ને –એમ સવાલો પર સવાલો કરી નાંખે. એમનું ત્રાંસું થઈ ગયેલું ડોકું -ત્યારે હસતાં હોય- એમના સરસ સફેદ દાંત અને લાલ લિપ્સ્ટિકનો કૉન્ટ્રાસ્ટ હું જોઇ ર્હું. એટલે જવાબો આપવામાં, એટલું મૉડું થાય…

એ શુક્રવારે, ગામ આવવા નીકળવાનો’તો એ શુક્રવારે, મારાથી એવું જ મૉડું થયેલું. શોભનાબેન એમની ઝડપી ચાલે, અમારા સૅક્શનમાં એકાએક મારા કામે આવેલાં. હું મારી ખુરશીમાં હતો. આવતાંની વારમાં જ મારા ટેબલ પર કૉણીઓ ટેકવી મૉંમાં મૉં ઘાલી કશુંક સમજાવવા માંડેલા. મને થયેલું શબ્દો એમના મૉંમાંથી નહીં, પણ ચશ્માંના જાડા કાચમાંથી આવે છે. વાતના મુદ્દામાં મને કંઈ ગમ પડેલી જ નહીં ને હું હંહં કર્યે રાખતો’તો. તાં અચાનક જ મારી બન્ને હથેળીઓ પોતાની એક હથેળીમાં એમણે ઝડપી લીધી ને બીજી હથેળીની પહેલી આંગળી હવામાં અથાડી અથાડીને કશી દલીલ બસ ચગાવતાં રહ્યાં. પ્રશ્ન એવો હતો કે શું –એમનો ચહેરો તણાઇ ર્હૅલો. વાત નીકળી જ છે તો કહી દઉં. ત્યારે એમનો સાડી–છેડો સાવ ખસી ગયેલો ને એમના ચુસ્ત વાદળી લો–કટ બ્લાઉઝમાં માંડ માંડ સમાવાયેલાં એ બે ગોરાં કબૂતર બહુ ઘેરું ઘૂ ઘૂ કરતાં’તાં. શોભનાબેનની હથોળીઓમાંથી મારી હથેળી કાઢી લેવા મૅં સિફત વાપરેલી, પણ મારી નજરને કબૂતરો પરથી ઉખેડતાં મૉડું થયેલું. હા, એટલું તો મૉડું જ ગણાય વળી. જોકે એટલે, કે ગમે તે કારણે, છૂટી પડેલી મારી પેલી હથેળીને શોભનાબેન પોતાના અંગૂઠાનો નખ ઘોંચી, ઝડપથી જતાં રહેલાં –જાણે મૅં કશું અઘટતું કર્યું હોય એવો એમનો મને છણકો લાગેલો.. એમની એ વિચિત્રતા મારા માટે નવી હતી, તે ચચરે છે હજી…

અહીં હું જ્યાં બેઠો છું, બીજે બાંકડે, એ મૂળે તો છોકરીનો છે. મારો તો પેલો, હવે જે સામે છે, બોરસલીવાળો. અરે, છોકરી અહીં જ બેસતી! હું, હું બેઠો છું તાં જ! એ ભાનથી મને મારી બેઠકથી અંદરની તરફ ભીતરમાં કશુંક સળવળતું લાગ્યું, ખુશ થઈ જવાયું. છોકરીને બાઝી પડાયેલું ત્યારે –જરા જેટલો વખત જેટલું કંઈ સારું લાગેલું એ યાદ આવ્યું. ભલે હોઠને નહીં પણ એના ગાલને મારા બે હોઠનું અડવું ને ચમ્પાવું જે થયેલું, ને ત્યારે જે થોડુંક મને જીવનમાં પહેલી વાર જુદું ને જુદાનો જે જરી રોમાંચ જગવનારું થયેલું –એ યાદ આવ્યું. થયું, છોકરી ફરી ન મળે તોય શું? એની આ યાદ તો અમર છે –કદી જરા જેટલીય મરવાની નથી. જોકે એટલે જ કદાચ હું ઝંખું છું એને. કાલે તો મારે નીકળી જવું પડશે નડિયાદ જવા –સવારે નહીં તો સાંજે– કેમ કે રજાઓ મારી પૂરી થાય છે.

તો શું કરું?

મને ક્યાંય લગી કંઈ સૂઝતું નથી. વિચારો જ્યાંથી ફૂટે છે એ ફુવારો ઠપ્પ પડી ગયો છે… મોતીબાગનો ગામના ઊંચલાણનો હળવો પવન પણ જાણે સવારને તળિયે બેસી ગયો છે.

બાંકડેથી નમીને હું બીજી વાર બીજી એક સળેકડી શોધું છું ને મને પાછું ફરીથી થાય છે બેઠો–બેઠો છોકરીનો ચ્હૅરો બનાવું. મને ચ્હૅરાનું લાંબું મીંડું દોરતાંમાં જ યાદ આવે છે, કે કેવો પ્હૉંચેલો એ દિવસે જામફળિયે. આમ તો પરમ દિવસે જ ને? પણ જાણે, અનેકાનેક દિવસોની વાત હોય.

હકીકતે એવું છે કે બાગના જે ભાગમાંથી જામફળિયામાં ઉતરાય છે એ ભાગથી બાગ બહુ જ ઢળેલો છે –સમજો ને કે બેસી પડેલો છે. એટલે બને એવું કે ચાલતાં–ચાલતાં જ ઢાળ ચાલુ થઈ જાય – એવું લાગે જાણે પૂંઠેથી કોઈ ધકેલવા લાગ્યું આપણને… તે અજાણતાં જ ચાલ દોડતી થઈ જાય ને છેલ્લે તો કૂદતાં–કૂદતાં જ પ્હૉંચી જવાય જામફળિયાના ચૉકમાં. છોકરી તે દિવસે નિયમ પ્રમાણે બાગમાં નહીં દેખાયેલી –કદાચ એટલે, કે પછી મારી ટેવને કારણે –જે હોય એ– હું જામફળિયે ગયેલો. ચૉક વચ્ચે જ એક થાળકૂવો છે. છોકરી જોડે જે બન્યું, એ થાળકૂવા પાસે બન્યું. મગના પગીની છાપરી કૂવાની બાજુમાં જ છે પણ એ ત્યારે હતો નહીં. સમજો ને કે સવારના અકબંધ એકાન્ત સિવાયનું જામફળિયામાં કોઈ ન્હૉતું. ચકલાં, લૅલાં ય હજી કોક કોક જ કૂદતાં’તાં. એવામાં મૅં જોયું તો, પગ લગીના ખૂલ્લા વાળમાં એ ઊભી’તી –પૂંઠ હતી ઍની, એટલે જુદું લાગૅલું: કોણ હશે? કોઇ વનદેવી? જોકે એ એ જ છે એમ તો મને બીજા જ પલકારે સમજાઈ ગયેલું, એના પેલા સફેદ બૂટને લીધે. ઢાળેથી ચૉકમાં પ્હૉંચતાં મારો ખખડાટ તો થયેલો, પણ એણે ન તો પાછું જોયું, કે ન તો એ હાલેલી. મને થયેલું, કશા ધ્યાનમાં તો નથી ઊતરી ગઇ ને! મૅં જરા પણ અવાજ ન થાય એવાં દબાતાં પગલે છોકરી ભણી જવા માંડેલું –જવા માંડેલું ક્હેવા કરતાં, સરવા માંડેલું ક્હું તો સાચું ક્હૅવાય.

છોકરીનો ચહેરો બિલકુલ, છે–તેવો કરવા સળેકડીનું ચિત્ર અત્તારલગીમાં મૅં બે–ત્રણ વાર ભૂંસ્યું છે. યાદ છે તેવી છોકરી, શી ખબર નથી ઊતરતી. એટલે મને થોડો કંટાળો આવી રહ્યો છે, વળી નીચા નમ્યા ર્હૅવાથી કમર ખૅંચાય છે…

એટલે સળેકડી ફૅંકી હું સીધો થયો ને બાંકડાની પીઠે અઢેલીને નિરાંતવે થયો. થયું, અદબ વાળવાથી વધારે સારું લાગશે  જેવો હું અદબ વાળી રહ્યો એવી મારી નજર સામેના બાંકડે પડી –બાંકડે– મારા પેલા મૂળ બાંકડે –બોરસલીવાળા બાંકડે–

હું શું જોઉં છું?

કોઇ બેઠું છે. છોકરી –? કદાચ, કેમકે ફ્રૉકમાં નથી. ના, આ તો કોઇ પુરુષ છે, છોકરી નથી, નથી જ. બધું, અત્યારે ક્હું છું એથી અનેક ગણી ઝડપે થયું.  મૅં જોયું કે બાંકડે કોઈ પુરુષ બેઠો છે ને ચૉપડી વાંચી રહ્યો છે. શી ખબર ક્યારે ગોઠવાઈ ગયો, કોણે ગોઠવી દીધો? પઅઅણ, એણે કપડાં, મારાં–છે–એવાં પ્હૅર્યાં છે કે શું? એવું કેમ? પુરુષ, વધારે જોતાં મને અદ્દલ મારા જેવો લાગવા લાગ્યો.

સામે કોઈ અરીસો તો ગોઠવાયો નથી. મૅં ટી–શર્ટ પ્હૅર્યું છે એમ એણે ટી-શર્ટ પ્હૅર્યું છે સફેદ. એનાય ટી–શર્ટની ડાબી બાજુએ ખિસ્સું નથી –છાપ છે– ઍમ્બ્લમ– એ પણ મારું છે એવું જ જણાય છે. બાંકડેથી ઊઠીને જરા લ્હૅરાતી ચાલે હું ચાલવા લાગ્યો પેલાની તરફ –એટલે આમ તો, સામે જ. ખાતરી થઈ કે એ જાણે એ ન્હૉતો, હું હતો. મારાવાળી જ કમ્પનીનું હતું એનું ટી–શર્ટ, કેમકે ઍમ્બ્લમ બિલકુલ સેમ હતું.

દોડતો ભૂરો ઘોડો –ના, ઊડતો –ને તે પર ઝૂકીને સાવ ચીપકેલો આસમાની જૉકી.

ગામ આવ્યો એની બીજી જ સાંજે ‘જેઠીબા’ હોલમાંથી લીધેલું. તાં શ્હૅરમાં લાગે છે તેવાં નહીં, પણ મિનિ–ટાઇપનાં ‘સેલ’. હવે ગામડાંમાંય લાગવા માંડ્યાં છે કે શું? તે અમસ્તો જોવા જ ગયેલો. ગમ્યું એટલે લઈ લીધું ને ર્પ્હૅયું. પેલાએ પણ જેઠીબામાંથી જ લીધું હશે.

હલો, ગુડ મૉર્નિન્ગ –

બહુ નજીક પ્હૉંચી ગયેલા મારે પેલાને પૂછવું જ પડ્યું. એણે પણ મને ક્હૅવું જ પડ્યું :

ગુડ મૉર્નિન્ગ.

ને મૅં જોયું કે એ મારા ઍમ્બ્લમને જોતો’તો, સાથે, એણે સ્મિત કર્યું, તેમ મૅં પણ કર્યું –ખરેખર તો અમે બન્નેએ સ્મિત એકસાથે કરેલું.

એક નાની પળ ખાલી ગઈ.

જોકે આમ તો ભરેલી, કેમકે મારે એને પૂછવું’તું તે એ પળ દરમ્યાન જ સળવળેલું: મારે પૂછવું’તું એને, કે ટી–શર્ટ ‘જેઠીબા’-માંથી જ લીધેલું ને –ખાસ તો ક્હૅવું’તું– બહારથી આવો છો, પૂછવું’તું એ ય, કે ક્યાંથી આવો છો. કદાચ એણે ય મને એ જ પૂછવું–ક્હૅવું’તું પણ એકમેકને અમે કશું જ કહ્યું નહીં.

એટલે બીજી એક પળ –અરધી– ખાલી ગઈ.

એ દરમ્યાન, વળી નાનું સ્મિત આપીને એ પાછો એની ચૉપડીમાં ચાલી ગયો. હું ય મારે બાંકડે પાછો જવાને ફર્યો તે જાણે ટૂંકી લટારે ચડ્યો…

મને થયું કોણ હશે આ –કાંથી આવ્યો હશે? જોકે એ અજાણ્યાને મળતાંની વારમાં જ મને છોકરી સાંભરેલી –સાંભરેલી શું, સાંભરેલી જ હતી ને? તરત ઝબક થઈ: આને છોકરીએ તો નહીં મોકલ્યો હોય ને? બને કે આ એનો માણસ હોય –પહેલાં મારી હિલચાલ પર નજર રાખે, ને પછી કશું પણ મખાંતરું કાઢી પડપૂછે ચડે –લડવા માંડે છોકરીના બારામાં– થાય, એવું ય થાય –કંઈ ક્હૅવાય નહીં. હું બેઠો મારે બાંકડે. એ, સામેના બાંકડે –હતો એમ જ, ચૉપડી વાંચતો. પાછળ ફરીને એક વાર નજર મૅં ત્રાંસમાં ગેટ પર નાખી –કદાચને છોકરી આવી પ્હૉંચવાની હોય. આઘે, શનોભાઈનેય જોઈ લીધો. મને થયું, ચૉપડી વાંચનારો માણસ, લડવાડિયો –ગુંડો– ન હોય, વળી, લાગે છે તો મારા જેવો! તો પણ એ સ્થિતિ મને તંગ લાગવા માંડી. મૅં જોયું કે તંગથી વધારે તંગ થતી’તી. એટલે હું ઊઠ્યો –એવા વિચારે કે જામફળિયામાં જરા ડોકિયું કરી આવું ને ઝડપથી પછી ઘર ભેગો થઉં. મને થયેલું: આ તે શી અલાબલા? કાલે તો જવું છે રમા મમતા બિટ્ટુ પાસે, નડિયાદ.

હું, એ પગ–વાટે હતો કે જે બાગના એ બેઠેલા ભાગે લઈ જાય, ને પછી તાંથી પ્હૉંચી જવાય જામફળિયે ચૉકમાં. મારી પેલા ભણી પૂંઠ હતી. મારાં ડગ આગળ ધપતાં’તાં –જોકે ત્યારે પેલો શું કરતો’તો તેની મને કશી ખાતરી ન્હૉતી, પણ એવામાં જ મારા કાને એના શબ્દો પડ્યા?

એ તરફ ના જશો –જામફળિયે ના જશો–

સાંભળતાંવૅંત હું પાછો ફર્યો, ને પગ–વાટ, બને એટલી ઝડપે પૂરી કરી પેલાની તદ્દન સામે ખડો થઈ ગયો. મૅં પૂછ્યું એને :

કેમ–કેમ? કેમ –તાં કેમ નહીં?

કેમકે એ તાં નથી ગઈ–

કોણ? છોકરી? તમે ક્યાંથી જાણો એને? તમે કોણ છો?

મને એવા ચાર–ચાર સવાલ એક્કી સાથે થયેલા, પણ મૉંઢાથી એક્કી સાથે બોલાય નહીં, એટલે વારફરતી પૂછેલા.

હા, છોકરી –એ જ કે જેની તમે ગઈ કાલથી રાહ જુઓ છો. મને મળેલી પદમ–તળાવડીએ, ત્રણ–ચાર દિવસ થઈ ગયા.

એણે ચૉપડીમાં આંગળું રાખી ચૉપડી બંધ રાખેલી. મારે એને પૂછવું’તું કે હું છોકરીની રાહ જોઉં છું એવી જાણ એને થઈ શી રીતે. પણ પૂછ્યું સાવ જુદું જ:

તે પોયણું એને, તમે તોડી આપેલું?

ના –એ એણે જાતે તોડેલું— તળાવડીમાં જાતે ઊતરેલી. એ વખતે હું એનાં બૂટમોજાં સાચવતો કિનારે બેસી ર્હૅલો.

બીજે દિવસે પોયણું તમે તોડી આપેલું?

ના –એ ય એણે જાતે તોડેલું. હું પ્હૉંચ્યો ત્યારે એ ઑલરેડી પાણીમાં હતી. બૂટમોજાંની એ દિવસે એણે પરવા નહીં કરેલી. મૅં તો એને બ્હાર નીકળવા હાથનો માત્ર સહારો આપેલો.

ક્યાંની છે એ?

બૅન્ગલોરની.

તમે ક્યાંના છો?

બૅન્ગલોરનો, પણ છોકરી વિશે કંઈ કરતાં કંઈ જ જાણતો નથી!

નામ પણ નહીં?

ના, નામ પણ નહીં.

મારે એને પૂછવું’તું કે તો પછી જાણો છો શું? જે જાણતા હો એ કહો એમ ક્હૅવું’તું એને. પણ, ન પૂછ્યું, ન કહ્યું. અને પેલો નહીં કરેલો સવાલ અત્તારે કર્યો :

છોકરીની હું રાહ જોઉં છું એની જાણ તમને શી રીતે થઈ?

મને એ હસીને ક્હૅવા લાગ્યો:

એમાં શું? તમારો ચ્હૅરો જ કહી આપે છે!

એવું માનતા હો, તો તો બહુ ક્હૅવાય –મૉં પર કંઈ બધું ડીટેઇલમાં નથી હોતું.

એ હસતો રહ્યો. એને જોતાં મને યાદ આવ્યું કે બાગનું નામ મોતીબાગ કેમ છે એવો મને થયેલો સવાલ શનોભાઈ પણ વગર પૂછ્યે જ જાણી ગયેલો – કેવું ક્હૅવાય?

તમે પૂછેલું એને, કે ક્યાંની છે?

ના –એને મૅં કહેલું, કે હું બૅન્ગલોરનો છું.

તો પછી?

તો પછી કંઈ નહીં! એણે કહ્યું કે પોતે ય બૅન્ગલોરની છે.

તમે એનાં બૂટમોજાં સાચવવા કિનારે બેઠેલા તે ઍમ કરવા એણે તમને રીક્વેસ્ટ કરેલી ખરી?

ના. મૅં એને એમ કરી આપવાની ઑફર કરેલી – એને જોતામાં જ મને લાગૅલું કે એને એનો કશો વાંધો નહીં જ હોય –

એઍમ –? બહુ ક્હૅવાય. સારું, નીચે જામફળિયું છે એ તમે કેવી રીતે જાણો?

કેમકે એ તરફથી પવન જે આવે છે તેમાં સુવાસ જામફળની છે.

પણ ‘જામફળિયું’ એવું નામ કેવી રીતે જાણો છો?

એમ જ! દરેક બાબતને ચોખ્ખાં કારણો હોતાં નથી –અને મને એટલું તો સૂઝે કે નહીં?

બોલીને એણે ચૉપડીમાંથી આંગળી કાઢી લીધી, ચૉપડી સામે કરી, ને અરધેથી આગળ વાંચવા જેવું કરી રહ્યો.

મને થયું, હવે મારે આને પડતો મૂકવો જોઈએ. મારે પૂછવું’તું એને, કે મને જામફળિયે જતાં રોકેલો કેમ. પણ ન પૂછ્યું.

ને હું એને બાંકડે પડતો મૂકીને પેલી જ પગ–વાટે પાછો જઉં છું –જ્યાંથી પછી પ્હૉંચી જવાય છે, જામફળિયાના ચૉકમાં.

ઊતરતાં, કૂદાવા માંડ્યું ત્યારે મને થયેલું –મને રોકવાવાળો એ કોણ?

એટલો મૉડો જામફળિયે પહેલાં કદી ગયો નથી. મૅં જોયું કે વાડીની લગભગ બધી જ જામફળીઓ પવનમાં રીતસરનું ધૂણતી’તી. એમનાં ડાળાંપાદડાં નાચતાં’તાં ને કશુંક જોડે ગાતાં’તાં. ચૉકનું આકાશ કાયમથી જેવું હોય છે એવું જ હતું  ભૂરું, ખુલ્લું. બાકી જામફળીઓનો, વાડી તે મોઓટો છતરી–માંડવો, એવો તો છવરાયેલો વિસ્તર્યો છે કે વાડીમાં સીધા તડકાને તો જગ્યા જ નહીં મળે. ગળાઇ–ચળાઇને આવે, એટલો આવે. લાગ્યું કે ચૉકનું આકાશેય બપોરા વખતે તો તગતગ થવા લાગતું હશે, પણ પવનને કોણ રોકે?

આ જુઓ –ઘડીભર મારા વાળ ગોઠવણીમાંથી ઊડતા જ રહ્યા. મૅં જોયું કે પવન વધ્યો ને ધીમે ધીમે પુષ્કળ થવા લાગ્યો –જામફળિયું હવામાં અધ્ધર ઊંચકાવાનું ન હોય..!

મૅં જોઈ એ જગ્યા –થાળકૂવા પાસેની, જ્યાં એ દિવસે છોકરી ઊભેલી. અત્તારે તાં કોઈ નથી. મગનની છાપરી ય સૂની દીસે છે. ચકલાં, લૅલાં, ખિસકોલાં દિવસ ચડતો થયેલો એથી કે ગમે એમ, મને થાક્યાં લાગતાં’તાં. પણ હોલા શરૂ થઈ ગયેલા. જામફળિયું એમના ઘૂક્ ઘૂ ઘૂકૂ ઘૂઅથી વધારે નકરું લાગતું’તું. ધ્યાન આપતાં લાગ્યું, હોલા એક–બે નહીં બધા બહુ છે! નજર ચૉમેર ફેરવી, તો વળી અચરજ –વાડીના આથમણા ભાગે બે–ત્રણ જામફળી પર પોપટ પોપટ પોપટ. મને થયું આ જામફળિયું નથી પોપટફળિયું છે. લીલાંપીળાં ફળોને એ લાલ ચાંચોથી કોચતા’તા ને ટુકડા ટૅસથી ખાતા’તા –કોઈ કોઈ ફળથી ચાંચમારો સ્હૅવાતો ન્હૉતો તે તૂટીને ધબ પડતાં’તાં નીચે. વધારે ઊભા રહીએ, તો ધબ ધબના આવરા–જાવરા સંભળાય…

હું એ જ જગ્યાએ જઈ ઊભો –એવી રીતે, જેવી રીતે તે દિવસે છોકરી ઊભી’તી. જોકે તરત મને થયું હું કોઈ વનદેવી–દેવતા નથી. જે બનેલું તે, જેમ બનેલું, તેમ કહું છું :

દબાતાં પગલે સરકીને હું એ ઊભેલીની એકદમ પાછળ, બિલકુલ પાસે પ્હૉંચી ગયો હોત, એના ખુલ્લા વાળના એ ભરપૂર વ્હૅણમાં મૅં મારું આખું મૉઢું મૂકી દીધું હોત, ને બન્ને હાથથી એને ભીંસી લીધી હોત. પણ મને થયું, ના –છોકરી ભડકીને ચીસ પાડી ઊઠે. એટલે, ઝડપી ને સંભળાય એવા પગરવે એની સામે જઈ ઊભો. હશે અમારી વચ્ચે ત્રણ–ચાર ફીટનું અન્તર –સાચે જ, એ કશા ધ્યાનમાં હતી– બંધ હતી એની આંખો –જે જોકે તરત ખૂલી. તરત મૅં એને કેમ છો કહ્યું ને ક્હૅતાંક્હૅતાંમાં તો મારા શરીરે પેલું અન્તર અરધાથી વધારે કાપી નાખેલું –જે દરમ્યાન એ બોલી’તી  રોજ તમે જ હોવ છો ને સામેના બાંકડે? એના એ સવાલથી અમારી વચ્ચે હતી તે દૂરતા અલોપ થઈ ગઈ, કે ગમે તે થયું – કંઈ પણ… હું એને બાઝી પડ્યો ને સાથે મારાથી હોઠે નહીં પણ ગાલે એના ચુમ્બન થઈ ગયું. કશું વધે એ પહેલાં જ હું જાતે જ છૂટો થઈ ગયેલો કેમકે બાઝ્યો કે તરત કોઈ ભાન સળવળેલું, કે નામ વગરનો કોઈ ડર ફણગેલો –ખબર નથી– પણ એવું બાઝવું ભીંસ ન ક્હૅવાય, આલિંગન તો નહીં જ નહીં —તરતની એ એવી હાંફળફાંફળ હતી જેમાં, બાઝેલા ર્હૅવું, ને સાથોસાથ, પોલા–પોલા, અરધાપરધા. જોકે એટલામાં ય છોકરીના ઉભારને અડાયેલું તો ખરું જ, હાથને મારા એની કમરની પાતળાઇ તો વરતાયેલી જ, હોઠને એના શ્યામ ગાલની સુંવાળપ તો પરખાયેલી જ. પણ એને ચુમ્બન ન ક્હૅવાય –બહુ બહુ તો બચ્ચી ક્હૅવાય  એ થઈ રહી’તી તે જ પળે મને ફૈબાની મારે ગાલે થયેલી બચ્ચીઓના બુચકારા સંભળાતા અડેલા. છોકરી તરફથી એક સટાક્ તમાચાની દહેશત જાગી’તી –હું છૂટો પડી ગયેલો તો પણ.

આ જે કંઈ બધું કહ્યું તે એના કેટલામાયે ઓછા ભાગમાં બનેલું!

મારે છોકરીને ‘સૉરી’ ક્હૅવું’તું, પણ જડ જેવો ઊભો જ રહી ગયેલો. મારા એમ ઊભવાને એ સમજી ગઈ હોય કે શું –‘ડઝન્ટ મેટર’ કે કંઈક એવું જ બોલેલી, મને બરાબર યાદ નથી આવતું પણ એવી રીતે બોલેલી, જેનો અર્થ એવો થાય કે વાંધો નહીં, સમજું છું, થઈ જાય કોઈ વાર. એ વખતે છોકરી મને બહુ જ મેચ્યૉર લાગેલી ને મને વ્હૅમ પડેલો કે શું આ કોઈ સાચેસાચની વનદેવી તો નહીં હોય ને..

મારે જવું ન્હૉતું, ને પૂછવું’તું, કે શું તમે કશી ઉપાસના કરો છો; ગામ એ માટે આવ્યાં છો. છતાં મને એમ જ થવા માંડેલું કે મારે, ત્યાંથી બને એટલી ઝડપે નીકળી જવું જોઈએ. એટલે જેવું હું જવા–જેવું કરવા ગયેલો, કે તરત એણેય મને ‘આવજો–બાઆય’ કરી સ્મિત સાથે વેવ કરેલું. પરિણામે મારી ઝડપ ઝડપી થઈ ગયેલી ને જામફળિયે ઊતરેલો એ જ ઢાળે કમરેથી વળેલો ચડીને પાછો હું બાગમાં પ્હૉંચી ગયેલો ને ત્યાંથી પછી ઘેર.

હીંચકે ફૈબા જોડેની વાતોમાં, કે ઉપર મારે ઓરડે –બારીએ ઊભતાં કે પથારીમાં સૂતાં– બધો જ વખત મને એ બધું સાંભર્યા કરેલું ને અદ્ભુત લાગ્યા કરેલું. દિલમાં છોકરી માટે કંઈ કેવાયે મનસૂબા, ઉદરાવા ને ઉદ્બુદા ઊઠેલા….

પણ આજે? આજે તો દિલ ખાલી છે, ઠીબા જેવું.

આજે ઘેર જવાનું મૉડું થઈ ગયું છે –ફૈબા ઊંચાંનીચાં થતાં હશે –તોય થાય છે કે ન જઉં, આ કૂવાના થાળે સૂઈ જઉં ને સૂતો સૂતો ચૉકનું આકાશ જોઉં. બને કે છોકરી આકાશમાં મળી આવે…!

જોકે મને ડ્રાફ્ટ્સમેન દરજ્જાના માણસને એવુંતેવું બહુ પાલવે નહીં. એટલે ઢાળ ચડી બાગમાં ગયો – મનમાં હતું કે પેલો જો બાંકડે હજીય ચૉપડી વાંચતો બેઠો હશે, તો એનો, કશુંય કારણ નથી છતાં આભાર માનીશ –જેથી એને તો ઠીક, મને સારું લાગશે. પણ મૅં જોયું  બાંકડે કોઈ ન્હૉતું, ઉપર બોરસલી હતી –એ જ –એ જ ભૂરા આકાશમાં. ઊંચું મારું મસ્તક જેવું નીચું થયું કે તરત દેખાયો શનોભાઇ –પરસેવે ભીનો, નરી–ખરડાયેલી હથેળીઓવાળો. એની જોડે કંઈ વાત કરું એ પહેલાં એ જ બોલ્યો:

એ સાએબ તો અવણાં જ જતા રિયા –આ ચપતરી આપી છે તમારા માટે –

જેને શનોભાઇ ચપતરી ક્હૅતો’તો, એ કાગળની નાની કાપલી હતી. લખ્યું’તું એમાં: મળશું ફરી કોઈ વાર: બસ, બીજું કંઈ ન્હૉતું. ચપતરી ચોળીને ચીઢથી મૅં બાંકડા નીચે નાખી દીધી ને શનોભાઈને કહ્યું:

શનોભાઈ, કાલે મારો છેલ્લો દિવસ છે –હવે, આવતી સાલ. જોકે કાલે સવારે એક વાર આવી જઈશ ખરો –મારે નીચેથી જામફળિયેથી જામફળ લઈ જવાં છે –છોકરાં માટે: હા–હા, હો–હો, આવજો ને મગન પાંહેથી લઈ જજો તમતમાર –કરતો, વળી પાછો એ એના કામ ભણી પળ્યો.

ઘેર પ્હૉંચ્યા પછી બધું બહુ જલદી જલદી બન્યું. ફૈબા ને હું જમ્યાં. પછી લગાર હું હીંચકે બેઠો: આવી ગયો તારે જવાનો દા’ડો –કહીને ફૈબાએ પિત્તળનો એક દાબડો આપ્યો —બૅગમાં મૂકવાનું ભુલાય નહિ-– એમાં ઠાકોરજીનો પરસાદ છે, બંટાગોળીઓ, છોકરાં માટે: તરત મૅં એક બંટા કાઢીને આખી જ મૉંમાં પધરાવી –મારી એવી રીત જોઈ ફૈબા હસી રહ્યાં : રમાને ક્હૅજે કે ઘણાં વરસથી આવી નથી તે, ફૈબા બોલાવે છે: પછી ઉપરને મારે ઓરડે જઈ હું સૂતો. જાગ્યો ત્યારે જ ખબર પડી કે કેટલીય સરસ ઊંઘ આવી ગઇ’તી…

મૅં બૅગ સરખી કરી. પછી આળસ મરડી રહ્યો’તો ને કશા જ ભાવ વિના ઊભો’તો બારી પાસે. ઊંડે એક વિચાર સરકતો’તો –છોકરીને મૅં દુભવી– એક અજાણી છોકરી જોડે નાનશો રંજાડ કર્યો –એટલે તો ભાગી ગઇ! આવી જ કાં પાછી? મને મારા બેહૂદા વર્તન માટે વસવસો થતો’તો તે જ વખતે મૅં સામેના ઘરની જાળી પાછળ શું જોયું? પેલો –એ જ મારા જેવો! મને સાચું ન લાગ્યું –જરા ધ્યાનથી જોયું– કોઈ ન્હૉતું –જાળી હતી, ને સળિયા– ઘરેલુ અંધારાને કાપતા.

મને થયું આ ફેરી સાલું બધું જાતજાતનું થયું – નડિયાદ, રમા, મમતા–બિટ્ટુ, શોભનાબેન, બને, કે મને હવે બહુ જ જુદાં લાગે…

છેલ્લે દિવસે સવારે મોતીબાગમાં હું ગયો તો ખરો જ, પણ સીધો જ જામફળિયે ગયો –કેમકે જામફળ લઇ તરત મારે પાછા ફરવું’તું.

મારા અપારના અચંબા વચ્ચે ચૉકના થાળકૂવા કને છોકરી ઊભી’તી! એ જ રીતે!

સાચે જ એ એ જ હતી. મારું કાળજું ઊછળવા માંડેલું. એવી જ પૂંઠ કરેલી. એવું જ ફ્રૉક. એ જ સફેદ બૂટમોજાં –એવા જ ખુલ્લા લાંબા વાળ– એવું લાગે મારો એ એ જ દિવસ છે, જરાય ખસ્યો કે બદલાયો નથી.

એની પૂંઠ હતી, હું હતો, જતો’તો એની જ તરફ –તો ય ચાલતાં–ચાલતાં જ બોલ્યો, મોટેથી બોલ્યો:

હલો, કેમ છો? મજામાં? આટલા દિવસથી કાં ચાલી ગયેલાં? –એમ સામટા સવાલો કર્યા. જોકે એક પછી એક, પણ જલ્દી જલ્દી.

સાંભળતાંવૅંત મારા ભણીની થઈ એ તરત બોલી:

તે દિવસથી હું અહીં રોજ સાંજે આવતી’તી – કેમકે બાગમાંય સાંજે જ આવતી’તી. આજે, સવારે આવી છું.

મારે આ તકે પૂછવું’તું એને કે તમે પદમ–તળાવડી શી રીતે પ્હૉંચી ગયેલાં. પેલા વિશે ય પૂછવું’તું. એ દિવસોમાં કેટલાં વ્હૅલાં આવતાં’તાં – વગેરે. પણ મને થયું એવી બધી પૂછાપૂછીથી હું બહુ વરવો લાગીશ. એટલે જુદું જ બોલ્યો:

મૅં તો તમારી આશા છોડી દીધેલી. સારું થયું કે મારે જામફળ લેવાનાં બાકી હતાં.

પણ મૅં તો તમારી આશા રાખેલી. આજે મારો પણ છેલ્લો દિવસ છે.

તમને કાંથી ખબર કે મારો છેલ્લો છે?

મને શનોભાઈએ કહ્યું. હું ય તમારી જેમ જામફળ લેવા આવી છું. મગનભાઇ અંદરમાં ગયા છે, જામફળ તોડવા…

બે–ત્રણ પળો ખાલી ગઈ.

અહીંથી પદમ–તળાવડીએ જઈને પછી પાછી જઈશ.

તે તમે ત્યાં શું કરવા જાઓ છો વારે વારે?

બસ એમ જ…

એકાદ પળ વળી ખાલી ગઈ.

એ દરમ્યાન મને થવા લાગ્યું કે આની બન્ને હથેળીઓ મારી હથેળીઓમાં લઉં ને શોભનાબેન સ્ટાઇલમાં ઝટ ઝટ બધું બોલવા માંડું: સૉરી, એ દિવસે જે થયું મારાથી બહુ ખોટું થયું –મને માફ કરી દો. પણ મારાથી એવું કંઈ જ થયું નહીં. કોણ જાણે સૉરી ક્હૅવાનો મારો કશો ભાવ જ બચેલો નહીં. મારું શરીર પણ, ઊભું’તું તાં જ ઊભેલું ર્હેવા માગતું’તું – વધારામાં મૅં અદબ વાળી લીધી. પણ છોકરી ખૂબ ધીમા અવાજે કશુંક જરૂર બોલી :

તે દિવસે જે થયું એ માટે હું બહુ સૉરી ફીલ કરું છું.

તમે? –તમે શું કરવા?

કેમકે તમારે મારે કારણે જતા ર્હૅવું પડ્યું. તમને મૅં રોક્યા પણ નહીં, તમને છોભીલાપણું –

ના–ના, એવું તો કંઈ નહીં.

હું આગળ બોલ્યા જ કરત –કંઈ ને કંઈ– પણ મગન પગી આવી ગયો. મનેય એમ થયું કે હવે કંઈ ક્હૅવું નથી. છોકરીને મગને બાર–પંદર જામફળ આપ્યાં –એની થૅલીમાં મૂકી આપ્યાં. છોકરીએ એને વીસની નૉટ આપી. પેલાએ કપાળે અડાડવા જેવું કરી નૉટ ગજવામાં મૂકી. એ ગયો પછી થૅલીમાંથી સાત જામફળ મોટાં મોટાં —શોધીને કાઢ્યાં એટલે સાત– મને આપતાં હસીને કહ્યું :

આ તમારે લેવાનાં છે મારા તરફથી. ને હા, ફરી મળો ત્યારે મને તમારે તમે-તમે નથી ક્હૅવાનું…હું તો તમારાથી બહુ જ નાની છું.

મૅં જામફળ એક પછી એક કરીને મારી થૅલીમાં મૂક્યાં ને માત્ર ‘ઓકે’ બોલ્યો. થૅલી હાથમાં ઝૂલતી’તી ને મારા ચ્હૅરા પર એક સ્મિત બન્યું’તું –તેને મૅં ટકવા દીધું – ને ‘થૅન્ક્સ’ બોલ્યો.

પછી શું કરવું તે સમજાયું નહીં.

એટલે ‘બાઆય’ કર્યું. એકદમની ઝડપથી ઢાળ ચડવા તરફ જવા લાગ્યો. એ જોતી’તી મને એમ–જતો, તેની મૅં પાછું જોઈ એક વાર ખાતરી કરી લીધી. મને થતું’તું કે આમ ઝૉડની જેમ નીકળી જઈ રહ્યો છું તે સારો તો નથી જ લાગતો –આટલી સાલસ વ્યક્તિ સામે આવી રીતે વર્તવું વિચિત્ર ક્હૅવાય, પણ આખાનું અંદરનું કારણ એ હતું કે મને મારી જાત પર જ કશો ભરોસો ન્હૉતો –નાનો નવો ડર થવા લાગેલો કે આ સૂના–સૂના જામફળિયામાં છોકરીને હું કંઈ ને કંઈ પૂછ્યા જ કરીશ. એ તો ઠીક, મારાથી એને કશુંક એવું જ પાછું અડપલું કરી બેસાય એમ લાગે છે – એટલે કે મને એમ ક્હૅવાનું મન થઈ આવે, કે તમને વાંધો ન હોય તો જામફળિયાની ઉગમણે લઈ જઉં તમને – બીડ જોવા. તરત એ શું કહૅ? જાણી શકાય? ક્હૅ કે  પાછું, ‘તમને’ બોલ્યા? ‘તને’, વાંધો ન હોય એમ બોલો, તો તરત જ આવું.

ટૂંકમાં, એવું જ બધું બને કે અમે એકમેકમાં નિકટથી વધારે નિકટ સરીએ ને અમારા આ સમ્બન્ધની જે પાતળી અમથી લકીર છે તે વકરીને કશું ગૂંચવાડિયું ચિતરામણ બની જાય.

શી ખબર કશું અટપટું મને દૂર રહ્યું–રહ્યું, દાંતિયાં કરી –લાગ્યું કે ચીડવે છે. વધારે લપટાવાની બીક જોકે –લાગ્યું કે ચોખ્ખી છે— એટલે પછી, સમજો ને કે મૅં જેવું જેટલું જ્યાં હતું તેવું તેટલું ત્યાં જ રાખીને બાકીનું સઘળું ફટ્ તોડી નાખ્યું,

મૅં કેટલી ઝડપે તોડી નાખેલું ને કેટલું બધું તોડી નાખેલું તેની તો મોતીબાગમાં થઈ ગામ ચીરી ઘરે હાશ કરી હીંચકે બૅઠો ત્યારે જ ખબર પડી’તી…

એ છેલ્લા દિવસે સાંજે પછી હું નડિયાદ જતી બસમાં હતો, ડ્રાઇવરની પાછળ, પણ આમ, પહેલી ગણાય છે, લાંબી સળંગ, એ સીટમાં હતો. એટલે સૌ પૅસેન્જરોને હું સામેથી દેખાતો’તો, ને મનેય એ બધાં, સામે જ હતાં. બે-ની ત્રીજી સીટી પર કોઈ ભરવાડ હતો. એની બાજુમાં એની દીકરી લાગતી’તી. જોવા જેવું એ હતું કે એ દીકરીને બાદ રાખતાં, આખી બસમાં કોઇ સ્ત્રી–પૅસેન્જર જ ન્હૉતું –નાનામોટા જુવાન, જૈફ, પણ પુરુષો જ પુરુષો.

ભરવાડની દીકરી પર નજર પડતાં મને છોકરીના પેલા શબ્દો યાદ આવતા’તા: હું તો તમારાથી બહુ જ નાની છું: જ્યારે નજર પડે, ત્યારે સંભળાય, હું તો તમારાથી બહુ જ નાની છું.

આમ તો કંઈ ન્હૉતું, પણ હવે મને નડિયાદ પ્હૉંચવાની તાલાવેલી થતી’તી. બસ તો બરાબર જ દોડતી’તી, છતાં મારાથી વારે વારે કાંડાઘડિયાળમાં જોવાતું’તું –લાગતું, પ્હૉંચી જવાશે ટાઇમે— તો ય આખી વાતનો આછો કંટાળો ઊપસ્યા કરતો’તો.

મને થયું, બધી બસો અન્તરાલમાંથી દોડતી હોય, ત્યારે એક જાતની એકધારી સ્પીડ પકડે છે ને તે વખતે એની ઘર્ઘરાટી પણ જાણે દળાતી –ને ઑગળતી લાગતી હોય છે. આનું ય હવે એમ થવા લાગેલું. પવન પણ એવો જ પૂરપાટ પ્રવેશતો જતો’તો. ઝાડઝાડવાંય સટાસટ પાછળ સર્યે જતાં’તાં.

બસની એ એકતાનતાને લીધે, કે પછી બધા પૅસેન્જરોના ચ્હૅરા ઘૂંટ્યા કરતી મારી થાકેલી નજરને કારણે મારી આંખો અવારનવાર બિડાઇ જતી’તી. થોડી વાર પછી, પેલું જે પુરુષો–પુરુષો હતું તે બદલાવા માંડ્યું લાગતું’તું. ત્રણની એક વચલી સીટ પરના ત્રણત્રણ પૅસેન્જર સરખેસરખા હતા –જોયું કે એ શનોભાઇ હતા –ત્રણે ત્રણ શનોભાઇ. બાજુની બે-ની સીટ પર બે-બે શોભનાબેન હતાં. એની પાછળનીમાં બે–બે મગન. ને એની ય પાછળની પર બે–બે મૂળજી હતા. એની ત્રાંસમાં ત્રણની એક સીટ પર ત્રણ ત્રણ પદ્મા હતી. એ પછીની કોઈ બે-ની સીટ પર બે–બે ફૈબા હોવાં જોઈતાં’તાં –પણ એક જ હતાં.

છેક છેલ્લી લાંબી સળંગ સીટ પર મૅં જોયું કે ત્રણ નહિ, પણ છ હતા: મારા જેવા પેલા ટી–શર્ટમાં – જાણે છનું એક આખું પૅક. આ સરખા–સરખામાં છોકરી ક્યાંય ન્હૉતી…

આંખો અજવાળવાને મૅં પાંપણો પલકારી ત્રણ–ચાર વાર. બધું જોયા પછી નજર ભરવાડની દીકરી પર અટકી –ને પેલું, પોતે સામેથી સંભળાય એ પ્હૅલાં, આ વખતે તો હું જ બબડ્યો: હું તો તમારાથી બહુ જ નાની છું.

પછીથી તો ઝોકું ઊકલીને સાવ સુકાઇ ગયું. મૅં બહાર જોયું તો નડિયાદ આવવા જેવું થતું’તું. એ પળોમાં મને આખું જામફળિયું દેખાયું, પણ એક વાતે હું ખૂબ જ દુઃખી થઈ ગયો –મારું મૉઢું પડી ગયું– થયું, અરરર, છોકરીનું નામે ય નથી જાણતો? કેટલું ખરાબ? પૂછ્યું નહીં! ભૂલ્યો તે કેવું ભૂલ્યો!

રમા–મમતા–બિટ્ટુને મળવાથી સારું લાગ્યું’તું – જોકે પાંચેક મિનિટ તો બધું બહુ જ જુદું લાગતું’તું – અજાણ્યું–અજાણ્યું.

રમા–મમતા–બિટ્ટથી વીંટળાઇને બેઠો છું. રમાએ અમને જમાડી લીધાં છે. સૂરતથી આ વેળા એનાથી કંઈ લવાયું નથી. મને વીંટળાયેલાં બધાં બંટાગોળીનો પરસાદ ખાતાં છે, ને સાથે, સાંભળતાં છે બોરસલીને મોતી ફૂટ્યાંની મૅં માંડેલી વારતા.

વારતા કાળજીથી બ્હૅલાવી છે ને ક્હું છું ય ભાવથી, પણ ફડક મને એ વાતે છે કે જામફળવાળી થૅલી રમા ગમે ત્યારે ઠાલવવાની છે ને જેવાં મહીંથી જામફળ બહાર ગબડી ર્હૅશે કે તરત તતડી ઊઠવાની છે:

આટલાં જ? આટલાં અમથાં તે કોને હારુ? અક્કલ તમારી આથમી ગયલી કે શું? સાત? ગણીને સાત? લીધાં કોની પાંહેથી? –બોલતી રમા એક્કીટશે તાકી ર્હૅશે મારી આંખોમાં.

પૂરતાં છે એવું હું ક્હૅવા ચાહીશ, પણ કહી શકીશ નહીં.

રમાની તાકી–નજરમાં પછી વ્હૅમની ચમક સળવળવી શરૂ થશે. પણ એનુંય હું કશું કરી શકીશ નહીં.

પાછો પકડી લઈશ મોતી ફૂટ્યાંની વારતાનો દોર ને પ્રેમથી વારતા ક્હૅવા માંડીશ.

પણ, હું બોલતો હોઈશ, બરાબર એ જ વખતે ગુસ્સે ભરાયેલી રમાય જોડે ને જોડે કંઈનું કંઈ કંઈનું કંઈ બોલ્યે જતી હશે. એટલે છેવટે તો, ઘરમાં શબ્દોની અથડાકૂટડી અથડાકૂટડી જ તરતી હશે, કોઈથી કશું, કશું જ પમાશે નહીં.

છેલ્લે, છોકરાં હું કે રમા કશા ચિત્રમાં લડતાં – પણ અટકેલાં– પુરાયેલાં જણાઇશું –હાલતાંચાલતાં કે બોલતાં બંધ– સાંભળતાંય બંધ.

હું ઇચ્છું કે ફડક ટળે.

હું ઇચ્છું કે મારી વારતા વગર ભંગાણે વ્હૅતી ચાલે.

જોકે અત્યારે જ–

રમાના હાથ દેખીતા જ મને થૅલી ઉપાડવાને જતા જણાય છે…

(‘ઇન્ડિયા ટુડે’ – સાહિત્ય–વિશેષાંકમાં, ૧૯૯૭)